وقایع ماندگار

سیدسروش طباطبایی پور | روزنامه‌نگار

فردا مصادف است با 5ربیع‌الثانی، همزمان با انتشار نخستین شماره روزنامه رسمی و منظم ایران که 180سال پیش، به دستور میرزا تقی‌خان امیرکبیر منتشر شد. در این روزنامه مردم از اتفاق‌های روزانه دولت ایران، جهان و ترجمه مقالات مطبوعات اروپا خبردار می‌شدند و سطح آگاهی‌شان از موضوع‌های روزمره افزایش یافت. البته صدراعظم وطن‌دوست ایران خبر نداشت که قرار است در چهل‌و‌یکمین شماره همین روزنامه خبر قتلش را منتشر کنند و اداره روزنامه تازه‌تاسیس او به‌دست قاتلانش بیفتد، اما امیرکبیر می‌دانست جهل و نادانی، دیوی است که کشور را نابود خواهد کرد. البته اکنون در زمانه‌ای زندگی می‌کنیم که با ظهور شبکه‌های اجتماعی و خبرگزاری‌های مجازی، کارکرد مطبوعات چاپی نسبت به گذشته متفاوت شده است، اما باز هم رفت‌و‌آمد آگاهی، مهم‌ترین عامل رشد جوامع امروزی است. در اینجا و به بهانه انتشار نخستین شماره روزنامه وقایع‌اتفاقیه، سری به مطبوعات ایران می‌زنیم و نگاهی به ترین‌های آن می‌اندازیم.

نخستین

نخستین قدم‌های مدرنیته در ایران بر اثر آشنایی و علاقه عباس‌میرزا نایب‌السلطنه به توسعه اجتماعی و فرهنگی اروپا برداشته شد و شاید بتوان گفت انتشار نخستین روزنامه ایران را نیز حاصل دوراندیشی او است. او پس از جنگ اول ایران و روس، گروهی از دانشجویان را به انگلستان اعزام کرد که یکی از آنها میرزا صالح شیرازی بود که در آنجا زبان‌های انگلیسی، فرانسه و صنعت چاپ آموخت. پس از بازگشت او نخستین نشریه ادواری ایران را به نام «کاغذ اخبار» در سال‌1216شمسی منتشر کرد، یعنی درست 70سال پیش از صدور فرمان مشروطه. با توجه به دوران بی‌نظم صدارت میرزا آقاسی، انتشار این روزنامه مرتب نبود و به درستی معلوم نیست چاپ این نشریه از چه زمانی متوقف شد.

وقایع اتفاقیه

اولین شماره وقایع‌اتفاقیه در 18بهمن 1229شمسی همزمان با 5ربیع‌الثانی 1267قمری به همت میرزاتقی‌خان امیرکبیر در تهران منتشر شد. دفتر اصلی این روزنامه دولتی، حوالی میدان ارگ بود و در قطع 5/30 در 17سانتی‌متر با کاغذ ساخت اصفهان و چاپ سنگی به شمارگان 600تا 700نسخه در چاپخانه‌ حاجی عبدالمحمد در محله دولاب منتشر می‌شد. نخستین شماره این روزنامه به نام روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران منتشر شد و از شماره دوم به
وقایع اتفاقیه تغییر نام داد. البته به مرور وقایع‌اتفاقیه فرمایشی شد و چون قیمت آن هم بالا بود، دولت برخی صاحب‌منصبان را مجبور می‌کرد آن را بخرند و به همین دلیل، مردم به آن زورنامه هم می‌گفتند.‌

عصر تحول
چاپ سنگی

اولین روزنامه‌ها در ایران با چاپ سنگی منتشر شد. شاید مهم‌ترین دلیل این بود که امکان استفاده از خط نستعلیق و نقاشی در این چاپ وجود داشت و استفاده از آنها، هنر خوشنویسی و نقاشی را نیز ارتقا می‌داد. البته درباره شروع چاپ سنگی در مطبوعات ایران روایات گوناگونی وجود دارد، اما به‌نظر می‌رسد چاپ سنگی برای نخستین بار توسط میرزا صالح شیرازی در تبریز راه‌اندازی شد و سپس به تهران آمد. برخی می‌گویند زمان حمل گاومیش‌های حامل دستگاه‌های چاپ سنگی از کوچه‌های تنگ و باریک تبریز، برخی دیوارهای همسایه‌ها به اجبار فرو ریخت تا دستگاه‌ها به چاپخانه برسند و صاحبان چاپخانه مجبور شدند هزینه بازسازی دیوارها را هم بپردازند. البته چاپ با حروف سربی هم وارد ایران شد؛ اما به‌خاطر کیفیت کم حروف و اشکالات فراوان چاپی، تا سال‌ها نتوانست جای چاپ سنگی را بگیرد.

گرافیک و نقاشی

همانطور که گفتیم، مهم‌ترین ویژگی چاپ سنگی آن بود که امکان چاپ خط نستعلیق و نقاشی را میسر می‌کرد و همین موضوع باعث شد پای خوشنویسان و نقاشان از همان شماره‌های آغازین روزنامه‌ها به مطبوعات ایران باز شود. البته در روزنامه‌های آن روزگار مرسوم نبود نام این هنرمندان نوشته شود، اما به‌خصوص در شماره‌های اولیه روزنامه‌هایی مثل وقایع اتفاقیه و روزنامه دولت ‌ ایران، هنرمندانی چون میرزا‌محمدرضا کلهر، خوشنویس مشهور عهد قاجار یا میرزا‌ابوالحسن‌خان صنیع‌الملک غفاری و محمد غفاری یا همان کمال‌الملک از نقاشان مشهور آن روزگار نقشی مؤثر داشتند.‌

روزنامه اطلاعات

روزنامه اطلاعات، قدیمی‌ترین روزنامه در حال چاپ ایران است که از 19تیر 1305به‌صورت تک‌برگی منتشر شد. یکی از نخستین دفاتر تحریریه این جریده در اتاق ساختمانی در خیابان فردوسی (علاءالدوله قدیم) با نام دفتر اطلاعات بود که عباس مسعودی آن را اجاره کرده بود. اطلاعات در آغاز فقط 2صفحه بود و در ۵۰۰نسخه منتشر می‌شد و اعضای آن به‌جز سرپرست و مدیر روزنامه، فقط 2نفر دیگر بودند. سردر این ساختمان قدیمی هنوز در خیابان خیام باقی است.

همشهری

روزنامه همشهری، نخستین روزنامه تمام‌رنگی ایران است که نخستین شماره خود را در 24آذر سال1371 منتشر کرد. این روزنامه از همان ابتدا با تاسیس چاپخانه مدرن، بار چاپ بسیاری از روزنامه‌های کشور را به دوش کشید. از ابتکارهای مهم این روزنامه، انتشار ضمائمی رایگان بود که در سطح تهران یا کشور توزیع می‌شد. مثلا در هر محله تهران، همشهری همراه با روزنامه، ضمیمه رایگان هفتگی آن محله را هم منتشر می‌کرد که اهالی می‌توانستند مسائل محلی خود را در ضمیمه خود دنبال کنند. ضمیمه سه‌چرخه و دوچرخه هم مخصوص کودکان و نوجوانان بود که از سال1379 به‌ دست کودکان و نوجوانان سراسر ایران می‌رسید.

عصر آزادی طلبی
روزنامه‌های مشروطه
روزنامه‌های دوره مشروطه بین سال‌های 1279تا 1285شمسی در حدود 40عنوان عمدتا انقلابی و آزادی‌طلب بودند که نقش مؤثری در بالابردن سطح آگاهی مردم داشتند. روزنامه‌هایی مثل صور اسرافیل، حبل‌المتین، آدمیت، اتحاد و.... از روزنامه‌های این عصر طلایی بودند. همچنین شهرهایی چون مشهد، همدان و بوشهر برای نخستین‌بار در این دوره در تاریخ ایران صاحب روزنامه شدند و درواقع نیمی از روزنامه‌های داخل کشور از سال 1216شمسی مربوط به 6سال اول قرن 20و این دوره است. همچنین نخستین هفته‌نامه مصور و کاریکاتوردار در ایران با عنوان طلوع هم در سال 1279شمسی منتشر شد.‌