نقشه پایتخت برای فرار از فرونشست

مهدی اسماعیل پور -روزنامه نگار

فرونشست زمین در تهران موضوع تازه‌ای نیست، اما این مشکل امروز به یک بحران در پایتخت تبدیل شده است. دلیل فرونشست زمین و گسترش آن در شهر تهران چیست و چه راهکارهایی دارد؟ حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین سیدمحمد آقامیری، رئیس کمیته عمران و زیرساخت شورای شهر تهران و سعید بشیری، معاون هماهنگی امور عمرانی فرمانداری تهران در تلویزیون همشهری این موضوع را از نگاه کارشناسی بررسی کردند.

فرونشست زمین چیست و چرا تهران دچار این بحران شده است؟
 آقامیری: اینکه در محل یا نقطه‌ای ناگهان ریزشی ایجاد می‌شود، به آن فروریزش یا فروچاله می‌گویند. تعریف فرونشست این است که در سطح بسیار گسترده‌ای مانند یکی از مناطق شهر تهران، نشست عمودی به یک میزان داشته باشیم؛ برای مثال در منطقه‌ای به این  شکل یکسان سالانه 25سانتی‌متر نشست داریم. فرونشست چاله‌ای این  نیست که مثلا کسی ناگهان زیرپایش خالی شود یا خانه‌ای در زمین فروبرود.

فرونشست چرا و چطور اتفاق می‌افتد؟ 
 آقامیری: علت فرونشست، برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها یا همان سفره‌های آب زیرزمینی است. در سال‌های گذشته از سفره‌های آب زیرزمینی شهر تهران برداشت‌های بی‌رویه برای آب شرب، آبیاری فضای سبز و کشاورزی صورت گرفته است. منابع آب زیرزمینی محدود است و به ازای برداشت‌های انجام شده برای رفع نیازمان در بخش‌های مختلف، آب به زمین تزریق نشده تا جبران شود. بارندگی‌ها عامل اصلی تامین سفره‌های آب‌های زیرزمینی است و متأسفانه در این سال‌ها بارندگی مناسب را شاهد نبوده‌ایم.

چه کارهایی برای مقابله با بحران فرونشست انجام شده است؟ 
 آقامیری: بالغ بر 2200بوستان در شهر تهران داریم که نیاز به آبیاری دارند و در گذشته از طریق بیش از 1000چاه آب، آبیاری می‌شدند، اما از یک‌دهه قبل شهرداری سراغ استفاده از پساب رفت. پساب همان آب‌های تصفیه‌شده شهری است که از طریق کانال‌های فاضلاب شهری(اگو) وارد تصفیه‌خانه‌ها می‌شود. طبق سیاستگذاری، باید حجم استفاده از پساب‌ها را افزایش دهیم و به مرور استفاده از چاه‌ها را متوقف کنیم. در ابتدای این دوره میزان استفاده از پساب حدود 7میلیون مترمکعب در سال بود که از سال گذشته به حدود 23میلیون مترمکعب در سال افزایش پیدا کرده و امسال هم این میزان به بیش از 50میلیون مترمکعب رسیده است.

دولت هم برای بحث فرونشست برنامه‌هایی دارد؟ 
 بشیری: بررسی فرونشست یکی از وظایف ستاد بحران است که ریاست آن را وزیرکشور برعهده دارد. در استانداری و فرمانداری تهران هم این موضوع در قالب چند کارگروه اصلی به‌صورت خاص پیگیری می‌شود؛ ازجمله این کارگروه‌ها شورای حفاظت از منابع آب و کارگروه سازگاری با کم‌آبی است که وظایف خاصی را برعهده دارند. اگر برنامه‌های این کارگروه‌ها به‌خوبی پیش برود و اجرا شود، پیش‌بینی می‌شود که در مخاطره فرونشست تا 70درصد کاهش داشته باشیم. اگر تمام دستگاه‌ها وظایف خودشان را در بحث فرونشست درست انجام دهند، می‌توانیم نتیجه بگیریم.
 
به‌طور مشخص می‌توان به کارهایی که دولت در بحث فرونشست انجام داده اشاره کرد؟ 
 بشیری: باتوجه به شرح وظایف مجبوریم کارها در این زمینه را با هماهنگی و همکاری دیگر بخش‌ها و دیگر دستگاه‌ها پیش ببریم. اگر به‌دنبال تزریق مصنوعی آبخوان‌ها، پخش سیلاب، احیای آبخوان‌ها و... هستیم، یکی از مهم‌ترین مباحث به مدیریت منابع آبی بازمی‌گردد. همچنین برای استفاده از پساب و بازچرخانی آب در این دوره با پیگیری‌های مجموعه دولت و مجموعه شهرداری تهران، توافق‌هایی حاصل شده است. توافقنامه‌هایی هم بین وزارت نیرو و شهرداری صورت گرفت. برخی فعالیت‌های نوآورانه مانند آب خاکستری نیز مطرح است. اگر بحث آب خاکستری را اجرایی کنیم و در برج‌های بلندمرتبه شهر تهران اتفاق بیفتد، می‌توانیم آب زائد ناشی از فعالیت روزمره خانه‌ها فارغ از فاضلاب را احیا کنیم. این موضوع در تعدادی از برج‌های تهران به‌عنوان نمونه اجرا شده است. اگر بتوانیم این موضوع را به‌ویژه در مناطق دارای ساختمان‌های بلندمرتبه تهران همه‌گیر کنیم، یک راه‌حل مقطعی و کوتاه‌مدت داشته‌ایم.

برای کنترل فرونشست زمین، شهرداری چه کارهایی می‌تواند انجام دهد؟ 
آقامیری: یکی از طرح‌ها تزریق مصنوعی آب به زمین است. نخستین‌بار سال 1370فرونشست زمین در شهر تهران رخ داد . بعد از30سال تازه به این نتیجه رسیدیم که این موضوع یک دغدغه است. بعد ازمشخص شدن فرونشست 20سانتی‌متر در محدوده آزادگان باید همان زمان اعلام بحران می‌شد. باید چاه‌هایی ایجاد شود و تزریق مصنوعی آب به آبخوان‌ها را داشته باشیم. برای این منظور شاید به 10هزار چاه جذبی به عمق 25متر نیاز باشد. آبفا خودش را صاحب آب می‌داند و می‌گوید باید آب را از من بخرید؛ یعنی اگر بخواهیم این کار را انجام دهیم، نخستین مانع ما از لحاظ قانونی آبفاست؛ برای همین نیاز به قانون بالادستی برای فرونشست داریم. اگر تزریق آب به زمین قانونی شود، دیگر این قبیل مشکلات را نخواهیم داشت.

شما هم با این موضوع موافق هستید؟ 
 بشیری: بله، تنها راهکار حل بحران فرونشست تزریق آب به زمین است. اگر تمرکز تمام دستگاه‌ها روی موضوع فرونشست باشد به میزان قابل‌توجهی این مشکل حل خواهد شد. یکی دیگر از راهکارها این است که به‌ویژه در جنوب و جنوب‌غرب تهران جلوی ساخت‌و‌سازهای غیرمجاز را بگیریم.

برای خلأ قانونی در بحث فرونشست چه کارهایی انجام شده است؟
 آقامیری: متأسفانه طرح جامع مختص فرونشست در کشور نداریم. باتوجه به این موضوع، کارگروهی تشکیل شد. اسفند 1401«طرح کنترل و پیشگیری از فرونشست در کشور» را آماده کردیم و به مجلس فرستادیم. در مجلس هم پس از یک‌سال بررسی مجاب شدند که باید قوانین ویژه فرونشست داشته باشیم. تصویب این طرح در کمیسیون محیط‌زیست و کشاورزی با اواخر فعالیت مجلس قبلی همزمان شد و به نتیجه نرسید. با شروع دور جدید مجلس دوباره این طرح را از صفر شروع کردیم و پیگیر هستیم تا به صحن علنی مجلس برود و به‌عنوان یک قانون مصوب شود و ردیف بودجه بگیرد.

ساخت‌وساز غیرمجاز چقدر در بحران فرونشست نقش دارد؟ 
 آقا میری: ساخت‌و‌سازها در فرونشست تأثیر آنچنانی ندارند؛ یعنی اگر بارگذاری منطقه‌ای صورت بگیرد، باعث فرونشست نمی‌شود. ساخت‌وساز غیرمجاز آسیب‌های دیگری به شهر می‌زند. شاید تأثیر آن بر فرونشست چند درصد مختصری باشد، اما خیلی ارتباط پیدا نمی‌کند. مسئله اصلی جای دیگری است.

 مسئله اصلی کجاست ؟ 
 آقامیری: فاضلاب شهری پاشنه آشیل فرونشست در شهر تهران و کشور ماست؛ یعنی آب مصرف شده، به زمین تزریق نشد. در قانون فرونشست شاید به جایی برسیم که بگوییم باید بخشی از فاضلاب شهری غیرفعال شود یا اینکه بگوییم شما حق ندارید تمام لوله‌های آب مصرفی را در فاضلاب شهری سرریز کنید؛ مثلا صرفا سیفون‌های سرویس بهداشتی به فاضلاب شهری متصل شود. بخشی از آب‌های مصرفی باید به چاه‌های جذبی تزریق شود. الان فقط آب باران به زمین تزریق می‌شود، اما مگر چقدر بارندگی داریم؟ 
 بشیری: اتفاقا اگر فرایند فاضلاب شهری به‌درستی و به شکل کامل اجرا شود و بتوانیم از پساب آن در لایه‌های زمین تزریق کنیم، می‌توانیم مشکل فرونشست را حل کنیم. اگر بازچرخانی آب در تهران کامل و نزدیک به ایده‌آل عملیاتی شود هم بسیاری از مسائل برطرف خواهد شد و هم مشکل فرونشست برطرف می‌شود.

تهران در 10سال آینده چگونه خواهد بود؟ 
 آقامیری: اگر با خشکسالی و ناترازی پیش برویم، 10سال دیگر ذخایر آبی ما حداقل 20تا 30درصد کمتر خواهد بود؛ به‌ویژه آنکه تازگی‌ها آبفا از شهرداری تهران درخواست مجوز حفر 300حلقه چاه به عمق 100متر داشته که ما اجازه ندادیم و گفتیم فرونشست در تهران بیداد می‌کند. حالا اگر مردم آب شرب نداشته باشند، چاره‌ای نداریم و می‌گوییم این چاه را بزنید. اگر مدیریت درست آب داشته باشیم، در یک دوره 10ساله مشکل ناترازی آب حل می‌شود و شهر پرآب خواهد شد.
 بشیری: در سال گذشته 500و امسال هم حدود 650مورد چاه غیرمجاز در پهنه‌های اطراف شهر تهران مسدود و بسته شده است که این موضوع می‌تواند در بحث کاهش فرونشست تأثیر داشته باشد.

علت‌های بحران فرونشست
 برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی با حفر چاه و...
 تغذیه نشدن آبخوان‌ها به‌دلیل خشکسالی و بازنگشتن آب‌های برداشت شده به زمین 
 نبود قانون بالادستی برای مقابله با بحران فرونشست 
  عمل نکردن بخش‌های مختلف به وظایف خودشان در بحث فرونشست 
  توجه دیرهنگام به فرونشست زمین در تهران 

استفاده از پساب از دیدگاه کارشناسان
   آقامیری: شهرداری یکسری زمین‌ها را در اختیار آبفا قرار داد و بودجه هم اختصاص یافت تا در این زمین‌ها تصفیه‌خانه ساخته شود. در ازای آن هم شهرداری پساب دریافت می‌کند. البته گلایه‌ای هست. ما زمین را در اختیار گذاشته‌ایم و هزینه ساخت آن را هم داده‌ایم، اما حالا آبفا می‌خواهد پساب را به ما بفروشد و به ازای هر مترمکعب از شهرداری تهران پول بگیرد! درحالی‌که باید رایگان باشد. به هرحال استفاده از پساب به جای آب چاه در آبیاری فضای سبز یکی از روش‌های مدیریت منابع آبی است. امیدواریم در برنامه 10ساله حجم استفاده از پساب برای آبیاری فضای سبز به 140میلیون مترمکعب در سال برسد. گرچه امروز از برنامه جلوتر هستیم. همچنین مصوب شده تا پیاده‌روها و بوستان‌ها به شکل «خشکه چین» اجرا شود که قابلیت جذب آب را داشته باشد.

  بشیری: فروش پساب، مصوبه هیأت وزیران است. باتوجه به مسائل خاص حوزه آب و وجود بحران، تمام دستگاه‌ها دست به‌دست هم داده‌اند. هیأت وزیران باتوجه به شرایط به این نتیجه رسیده که پساب باید به این شکل مدیریت شود و تعرفه و نرخ آن هم به این شکل است. اگر این 145میلیون مترمکعب پساب برای آبیاری فضای سبز خریداری و به لایه‌های زمین و چاه‌ها تزریق شود، ما می‌توانیم جلوی 85میلیون مترمکعب آبی که از چاه‌ها خارج می‌شود را بگیریم. اگر این مسئله حل و فصل شود، قطعا تأثیر بزرگی بر این حوزه خواهد گذاشت.

  آقامیری: آنچه مصوب کردند زمانی است که آبفا خودش زمین را می‌خرد و خودش هم تصفیه‌خانه را می‌سازد و بعد این آب اصطلاحا خاکستری را هم به کشاورزان و هم به شهرداری‌ها می‌فروشد. وقتی شهرداری رایگان زمین را تقدیم کرده و هزینه ساخت تصفیه‌خانه را داده است، دیگر نباید پساب آن را هم خریداری کند. باید مصوبه را تغییر بدهند و مثلا بگویند در این شرایط 70-60درصد به شهرداری تخفیف می‌دهیم. الان می‌گویند قیمت خرید هر مترمکعب پساب 24هزار تومان است.

راهکار‌های مقابله با بحران فرونشست 
 استفاده از پساب و بازچرخانی آب 
  تزریق مصنوعی آب به سفره‌های زیرزمینی 
  رفتن سراغ روش‌های نوین مانند استفاده از آب خاکستری در ساختمان‌ها یا خشکه‌چینی 
  تدوین قانون بالادستی برای مقابله با بحران 
  کاهش استفاده از منابع آب زیرزمینی