اقامت مجلل در کنار بار شتر

فاطمه عباسی

کنار راهی که به ری می‌رفت، بیرون از دروازه شاه‌عبدالعظیم تهران و باروی طهماسبی، کاروانسرایی به نام خانات جا خوش کرده بود. هنوز هم اگر به حدفاصل میدان شوش تا چهارراه مولوی بروید، می‌توانید این کاروانسرا را ببینید؛ اقامتگاهی با 10هزار مترمربع مساحت که در ورودی آن به ارتفاع حدود 6متر از چوب روسی ساخته شده‌است؛ کاروانسرایی که روزگاری محل اسکان و اقامت مسافران بسیار بود. کاروانسرای خانات در نقشه‌ای قدیمی از تهران متعلق به سال۱۳۰۹ شمسی به چشم می‌خورد. این نقشه را میرزاابوالقاسم نجم‌الملک (از دولتمردان دوره قاجار و پهلوی) از تهران تهیه کرده بود. با این تفاسیر کاروانسرای خانات را به اواخر دوره ناصرالدین‌شاه قاجار نسبت می‌دهند. این کاروانسرا که در زمان ساخت خود یکی از بی‌نظیرترین مجموعه‌های اقامتی و تفریحی بود در ابتدا بیرون از شهر قرار داشت؛ اما بعد از تغییر بافت حصار ناصری در دل شهر جای گرفت. درواقع زمان ساخته‌شدن کاروانسرای خانات، حصار قدیمی تهران را محصور کرده بود. در زمان ناصرالدین‌شاه این حصار قدیمی خراب شد و حصار ناصری با دربرگرفتن وسعتی بیشتر از حصار قدیمی، اطراف تهران تازه گسترده‌شده را گرفت. ضلع جنوبی حصار که به خیابان شوش رسید، کاروانسرای خانات هم داخل حصار و باروی شهر قرار گرفت. بعد از آن هم به‌مرور تهران گسترده‌تر شد و شهر پایش را از حصار ناصری هم فراتر گذاشت و کاروانسرای خانات در دل تهران قدیم ماندگار شد.


وجود حجره‌های زیاد، دلیل نامگذاری این کاروانسرا به «خانات» است؛ خان به‌معنای حجره است و خانات به‌معنای حجره‌ها. کاروانسرای خانات با ۱۰هزارمترمربع مساحت، ۵۲حجره دارد.

معماری این کاروانسرا را الهام‌گرفته از معماری باغ‌های ایرانی می‌دانند. صحن کاروانسرا 2ایوان بزرگ دارد؛ یکی سمت ورودی شرقی و دیگری سمت ورودی غربی. در 2طرف ورودی اصلی حجره‌هایی قرار دارد که به بازار و میدان سابق امین‌السلطان که این‌روزها اثری از آثارش نمانده، منتهی می‌شوند.

در این کاروانسرا به ارتفاع ۵متر با چوب روسی ساخته شده و ۴۰گل‌میخ روی آن وجود دارد. بزرگی این در و دیگر درهای کاروانسرا باعث شده برای بازوبسته‌کردن آنها به جای لولا از «پاشنه» استفاده کنند؛ تکیه‌گاهی چوبی که در روی آن سوار است و با چرخش حول آن، باز و بسته می‌شود. مثل قدیمی«در همیشه روی یک پاشنه نمی‌چرخد» هم از همین عنصر معماری گرفته شده‌است. بازبودن همیشگی درهای کاروانسراها باعث شده بود در زبان کوچه و خیابان از آن همیشه یاد شود.

مکث
ماجرای یک گنبد رازآلود
در کنار کاروانسرای خانات و در خیابان مولوی، گنبدی فیروزه‌ای به چشم می‌خورد که آن را بقعه یا آرامگاه «سر قبر آقا» می‌نامند. داخل این بقعه «حاج‌میرزا ابوالقاسم تهرانی» آرام گرفته‌است که امام‌جمعه تهران در عصر فتحعلی‌شاه، محمدشاه و ناصرالدین‌شاه قاجار بوده است. او را «میرزاابوالقاسم امام‌جمعه» صدا می‌کرده‌اند و یکی از روحانیون بانفوذ زمان خودش محسوب می‌شده‌است. البته جز میرزاابوالقاسم چهره‌های دیگری هم پیش از او و پس از او در این آرامگاه دفن شده‌اند؛ اما ازآنجاکه او نزد مردم و شاه عزیز بود، پس از فوتش شاه قاجار دستور داد برای آرامگاهش گنبد و بقعه باشکوه‌تری بسازند. از آن زمان این محل قبرستان بزرگی شد که مردم برای زیارت اهل قبور به آنجا می‌رفتند و اسمش را گذاشتند «سر قبر آقا».