گزارش
مزرعه محبوب خوشنویس‌ها
کارآفرین دزفولی در قلمستان پدری قلم نی می‌کارد؛ با کیفیت‌ترین قلم دنیا که در میان خوشنویسان شهره است
راحله عبدالحسینی- روزنامه‌نگار
روزهای برداشت است و حسابی در مزرعه تکاپو به راه افتاده. دیر بجنبند و یکی دو نوبت بیشتر باران بزند، محصول رطوبت و سرما زده می‌شود و کیفیت خاص خودش را ندارد. صحبت از یک مزرعه متفاوت در دزفول است؛ مزرعه قلم نی. بوته‌های قلم نی، نه گل می‌دهند و نه میوه. اما محصول منحصر به فردشان در دست خوشنویسان ایرانی و کشورهای مسلمان تابلوهای ماندگار خلق می‌کند.
«علی محمودی» کارآفرینی است که 3دهه پیش به فکر افتاد تا زمین کشاورزی پدری را به مزرعه قلم نی تبدیل کند. دزفول تنها شهر در دنیاست که زمین‌های زراعی آن قابلیت کشت و تولید قلم نی مرغوب را دارد. در روزهایی که کشت قلم نی در دزفول رمقی ندارد، محمودی طلایه‌دار تولید و کشت قلم نی در تنها قلمستان فعال دنیاست.
بوته‌های باران خورده
سرشان شلوغ است. زمان از دست برود و باران بزند کار تمام است.
«علی محمودی»، کارآفرین دزفولی به همشهری می‌گوید: «برداشت قلم نی از آذر شروع می‌شود؛ بعد از یک‌بار بارندگی که گرد و خاک بوته‌های قلم نی شسته می شود. اگر بیشتر باران و سرما بخورد، دیگر قلم مرغوب نیست.»
قدمت کشت و تولید قلم نی در دزفول بیش از هزار سال تخمین زده و گفته می‌شود یکی از تولیدات تخصصی و انحصاری در دنیاست. مراحل مختلف کشت، تولید و عرضه قلم نی دزفول به بازار 5سال زمان می‌خواهد به شرط اینکه آبیاری و کشت بموقع باشد وگرنه 5سال دیگر زمان می‌برد.
یگانه در جهان
علی محمودی، کارآفرین دزفولی درباره ویژگی‌های منحصر به فرد قلم نی دزفول می‌گوید: «قلم نی دزفول، تنها قلم نی دارای رنگدانه در جهان است. برخلاف تمام قلم‌های موجود در جهان، قلم دزفول از الیاف نخ مانند بسیار فشرده و متراکم با جداره‌ای صیقلی، صاف و فنرمانند است. به‌دلیل بافت اسفنجی، رنگ را به خوبی جذب و در زمان خوشنویسی به نرمی رنگ را روی کاغذ تراوش می‌کند. استحکام بالای قلم نی دزفول موجب می‌شود که با فشار و خیس خوردن قلم در مرکب هنگام کتابت تغییر شکل ندهد و قابلیت نگارش نمونه‌های مختلف خوشنویسی از غبارنویسی تا کتابت و مشقی را دارد.» میرزایی، ابلق و قهوه‌ای متمایل به قرمز انواع قلم نی دزفولی هستند که اندازه‌ای بین ۲۵ تا ۳۰سانتی‌متر دارند.
قلم استادی
علی محمودی دهه 1370دانشجوی الکترونیک در دانشگاه تبریز بود که یک روز استاد زبان انگلیسی از دانشجویان خواست اگر دانشجویی اهل دزفول است برای او قلم نی بیاورد. این کارآفرین دزفولی گفت: «استاد می‌گفت که از هر 10قلم نی‌ای که برای خوشنویسی استفاده می‌کند فقط 4قلم مناسب و با کیفیت است که آن هم قلم دزفولی است. من هیچ اطلاعی از قلم نی شهر خودم نداشتم و از برادرم خواستم تا با اتوبوس تعدادی قلم نی برای من به تبریز بفرستد. وقتی قلم‌ها را به استادم دادم گفت اگر قلم نی دزفولی تولید کنی که از هر 10قلم 6قلم مرغوب باشد، بزرگ‌ترین خدمت را به میراث کشورت کرده‌ای.» حرف استاد، محمودی را پس از فارغ‌التحصیلی به مزرعه پدری کشاند. او می‌گوید: «علاوه بر من فقط 2نفر دیگر در دزفول هستند که مزرعه کشت قلم نی دارند.»
یک کار کاملا تخصصی
بوته قلم نی دزفولی به شکل خودرو رشد نمی‌کند و تولید آن، یک کار کاملا تخصصی است. کارآفرین دزفولی در این‌باره می‌گوید: «بوته‌ها را در گلخانه‌ای روباز که از همه جهات آفتابگیر باشد پرورش می‌دهیم. هر بوته بزرگ با مهارت باغبان به 30قطعه برای تولید نشا تقسیم می‌شود.»
زمان کاشت نشا تا رشد بوته 3سال طول می‌کشد. پس از آن پوست شاخه‌های بوته کنده و یک سال این قلم‌ها زیر تابش آفتاب به‌طور مرتب آبیاری می‌شود که در این مرحله بدنه سفید رنگ آن به قرمز تیره و قهوه‌ای تغییر رنگ می‌دهد. بوته‌هایی که به‌طور کامل تغییر رنگ داده‌اند بریده و در انبار نگهداری می‌شود.
علی محمودی می‌گوید که از مرحله برش بوته و انبارداری تا تحویل به بازار خوشنویسان، بیش از 6ماه طول می‌کشد و برش‌کاری، انبارداری و اندازه‌بندی انجام می‌شود. مزرعه 2هکتاری تولید قلم نی او که 4کارگر دارد، سالانه 700هزار قلم نی به بازار عرضه می‌کند. علی محمودی ادامه می‌دهد: «علم فرایند تولید قلم نی دزفول با تمام ریزه‌کاری‌هایش به‌صورتی تجربی و نسل به نسل منتقل شده و هنوز مدون نشده است. با اینکه قلم نی دزفول سال 1398در فهرست آثار معنوی ایران ثبت شده، لازم است مهارت کشت آن نیز مدون شود تا تازه‌کارها هم با فوت و فن این میراث کهن آشنا شوند.
هر چند جوانان هم چندان تمایلی به ادامه این مسیر ندارند.» او که زیر و بم کشت قلم نی را از استادان قدیمی یاد گرفته است، ادامه می‌دهد: «فدای قلم نی شده‌ام اما میراث شهرم را زنده نگه داشته‌ام. قلم نی برند دزفول است و به‌طور انحصاری در دزفول رشد می‌کند. در مناطق اطراف یک بوته قلم نی با این ویژگی نمی‌بینید.» به‌گفته او، تا نیم قرن پیش، ۶۰هکتار مزرعه قلم نی در دزفول بود و حالا به حدود 4هکتار رسیده است.
اسرار کاشت، داشت، برداشت و نحوه انبارداری قلم نی دزفول انحصاری است و تنها چند خانواده سینه به سینه اسرار تولید این محصول را در گذر تاریخ حفظ کرده‌اند.
قلم نی فقط در محدوده دزفول رشد می‌کند. تلاش قلمکاران خبره برای کاشت این محصول در شهرستان‌های اطراف با آب و هوای مشابه با شکست روبه‌رو شده است.
در همینه زمینه :
