تهران: راز گرم و سرد یک نام در دل تاریخ

لیلا باقری

تا حالا فکر کرده‌اید اسم «تهران» چه معنی‌ای می‌تواند داشته باشد؟ این اسم ساده، داستان‌های متناقض و جالبی پشت خودش دارد که از قرن‌ها پیش تا امروز کشف نشده باقی مانده است.
حسین شهیدی در کتاب «سرگذشت تهران» می‌نویسد که تهران از ترکیب «ته» و «ران» ساخته شده است. «ته» به‌معنای جایی عمیق یا پایین و «ران» به معنی کسی که افراد یا حیوانات را به جلو می‌راند یا شاید مکانی برای کسانی که در اعماق زمین زندگی می‌کنند. این نظریه در کتاب «معجم‌البلدان» یاقوت حموی هم آمده است. او از اهالی ری نقل می‌کند که تهرانی‌ها در خانه‌های زیرزمینی زندگی می‌کنند. زکریا قزوینی هم در «آثار البلاد و
 اخبار العباد» همین موضوع را تأیید می‌کند و چنین تصویری از تهران در ذهن‌ها حک شده است.
اما این تنها یک روی ماجراست. نظریه دیگری می‌گوید «ته» به معنی دشت یا جای مسطح است. برخی معتقدند تهران و شمیران شاید از ترکیب «ته» و «شمی» با پسوند «ران» ساخته شده باشند. «شمی» به معنی جایی با برکه و چشمه است و بنابراین شمیران به‌معنای آبادی‌ای خنک است.
احمد کسروی، تاریخ‌نگار در کتاب «نام‌های شهرها و دیه‌های ایران» بحث مفصلی در مورد تهران دارد. او نتیجه‌گیری می‌کند که اصل نام تهران، «که‌ران» بوده است. «که» به‌معنای گرم بوده و به مرور زمان به «ته» تبدیل شده، و «ران» به معنی جا و آبادی است. بر این اساس، تهران یعنی جایی گرم، درحالی‌که شمیران از «شمی» به‌معنای سرد ساخته شده است.
اما یاقوت حموی که در سال 617 هجری قمری، همزمان با حمله مغول‌ها از ری دیدن کرده بود، می‌نویسد: «تهران از د‌ه‌های ری است و میان این دو، یک فرسنگ فاصله است.» حسین‌کریمان هم در تحقیقاتش این نقل‌قول را آورده و می‌گوید: «تهران، واژه‌ای عجمی است که مردم محلی به همین اسم می‌خواندند.»
با وجود این همه روایت و نظریه‌های مختلف، هنوز هیچ‌کس نمی‌تواند با اطمینان بگوید ریشه نام تهران چیست. هر یک از این تئوری‌ها بخشی از یک پازل بزرگ است، اما هیچ‌کدام نمی‌تواند جواب کامل و نهایی باشد. شاید راز این نام، مانند بسیاری از داستان‌های دیگر تهران، تنها به‌عنوان یک معما در تاریخ باقی بماند... شما چه فکر می‌کنید؟‌