«ملا حسن‌» زنده شد

راحله عبدالحسینی- روزنامه‌نگار
تنش آبی یک دهه اخیر با خشکاندن قدیمی‌ترین منابع آبی، زندگی روستاییان را سخت و آنان را مجبور به کوچ کرد. قنات‌ها که جان نداشتند، کشاورزی و دامپروری هم از رونق افتاد و تولید روستا زمینگیر شد.
جهادگران اما آستین همت را بالا زدند و با همکاری مردم روستا جان رفته را به قنات‌ها بازگرداندند. احیای قنات در بسیاری از روستاها سبب شد‌که زندگی به روستا بازگردد؛ مثل روستای «ملاحسن» در شهرستان مانه و سملقان استان خراسان شمالی که صدای پای آب قنات احیا شده آن جمعیت رفته از روستا را بازگرداند و به بیش از 004هکتار زمین کشاورزی جانی دوباره بخشید. گزکوه، ‌الله‌آباد علیا و مهنان هم از دیگر قنات‌های خراسان شمالی هستند که احیای آنها سبب دلگرمی روستاییان به زندگی در روستا شده‌ است.

وقتی زمین کشاورزی بایر شد

قنات‌های روستاهای خراسان شمالی با بحران کم‌آبی، کاهش 30درصدی حجم آب را تجربه کردند. بی‌توجهی به لایروبی قنات‌ها و کاهش بارندگی‌ها را هم که به کاهش بارندگی اضافه کنیم، نتیجه‌اش متروکه شدن بسیاری از قنات‌ها و به‌دنبال آن چالش کشاورزی و زندگی روستاییان است. بسیج سازندگی جهاد کشاورزی اما برای کمک به روستاییان احیای قنات‌ها را در دستور کار قرار داد. روایت احیای قنات روستای ملاحسن در خراسان شمالی از زبان «حجت باکشت»، یکی از اهالی روستا که مقنی هم هست، شنیدنی است. او به همشهری می‌گوید: «روستای ملاحسن در دشت ممنوعه قرار دارد؛ یعنی جایی که اجازه حفر چاه عمیق نداریم. قنات روستا هم بیش از 5سال خشک شده بود. قنات یک‌بار سیل را به‌ خود دید و چاه داخل قنات هم کور و همه اینها موجب شد اهالی از قنات ناامید شوند.» ناامیدی از قنات یعنی دست از زندگی در روستا کشیدن. باکشت ادامه می‌دهد: «حدود 400هکتار زمین کشاورزی در پایین‌دست روستا از همین قنات سیراب می‌شد و کشاورزان این زمین‌ها با خشک شدن قنات روستا ورشکسته شدند.»  زمین‌های گندم، جو، پنبه، گوجه‌فرنگی، پیاز، سیب‌زمینی و ذرت علوفه‌ای بایر شد و روستاییان مجبور به مهاجرت اجباری شدند. باکشت می‌گوید که نزدیک بودن روستا به شهر آشخانه سبب شد تا روستاییان برای امرار معاش روزها به آشخانه بروند و با کارگری و دستفروشی نانی در بیاورند. تعدادی از خانواده‌ها هم از روستا مهاجرت کردند.‌

از روزهای بیکاری گذر کردیم
یکی از اهالی روستا که با خشک شدن قنات بیکار شده ‌بود به همشهری می‌گوید: «در روستا آب نبود؛ یعنی شاهرگ حیاتی قطع شده بود. گذر زندگی با حداقل‌ها بود. چشم به آسمان داشتیم که باران ببارد.»  حمیدرضا الهامی درباره روزهای خشک شدن زمین‌های کشاورزی ادامه می‌دهد: «کشت و کاری نبود و مردم روستا پراکنده شده بودند و زندگی با قرض و با سختی می‌گذشت.»  او هم مانند بسیاری دیگر از اهالی روستا راهی شهر آشخانه برای پیدا کردن لقمه نانی شده ‌بود. حالا چندی است دوباره سر زمین کشاورزی بازگشته و چشم امیدش به آب قنات است. الهامی می‌گوید: «ما کشاورززاده‌ایم. کشت پاییزمان کلزا و گندم و کشت بهاره‌مان پیاز و گوجه فرنگی است. قنات روستا زندگی ما را دوباره ساخت و از روزهای بیکاری گذر کردیم.»

اهالی پای کار آمدند

طرح بسیج جهاد کشاورزی برای احیای قنات در روستای ملاحسن با استقبال اهالی روبه‌رو شد. باکشت می‌گوید: «در این طرح حدود 80درصد اعتبار از سوی جهاد تامین شد و مابقی را اهالی روستا تقبل کردند. آنان از هیچ کمک مالی دریغ نکردند و روزها کنار قنات می‌نشستند و به عملیات احیای قنات چشم می‌دوختند؛ برای کارهای یدی هم پای کار بودند.»
باکشت که اوستای کار و به زیر و بم قنات وارد است، می‌گوید:‌ «زندگی مردم روستا به این قنات وابسته و مرگ قنات، روستا را خالی کرده بود، اما احیای قنات نقطه امیدی در دل اهالی روشن کرد.» او درباره مراحل احیای قنات می‌گوید: «احیای قنات به میزان تخریب آن بستگی دارد. قنات ملاحسن از سیل آسیب دیده‌ و دیواره قنات ریزش کرده بود و باربرداری آن حدود 2‌ماه طول کشید. بعد از ‌آن نوبت به لایروبی رسید و مراحل مرمت
دیواره انجام شد.»  باکشت می‌گوید که زمزمه جان گرفتن قنات که به مهاجران روستا رسید، آمدند تا خودشان به چشم ببینند. او ادامه می‌دهد: «بهترین خاطره عمر ما روز احیای قنات روستاست. حدود 1500نفر برای تماشای قنات آمده بودند تا صدای آب را بشنوند.» در روستای ملاحسن ۵۳۶خانوار زندگی می‌کنند. باکشت می‌گوید که حداقل 200خانوار از آب قنات برای کشاورزی بهره‌مند شدند. او که این روزها مشغول احیای قنات روستای قلعه‌کور شهرستان گرمه در خراسان شمالی است که 7دهه پیش خاموش شده، ادامه می‌دهد: «آب‌دهی قنات روستا هم خوب است. زمین‌های کشاورزی دوباره سبز شدند. آنان که رفته ‌بودند با خیال راحت سر خانه و زندگی خودشان بازگشتند. آب قنات موهبت الهی برای روستای ماست.» احیای قنات روستای ملاحسن، احیای زندگی، عزت و هویت روستاست.

زمزمه جان گرفتن قنات که به مهاجران روستا رسید، آمدند تا خودشان به چشم ببینند. بهترین خاطره عمر ما روز احیای قنات روستاست که حدود 1500نفر برای تماشا آمدند تا صدای آب را بشنوند

جهادگران احیای قنوات
سامان محمدی، مدیر ‌آب و خاک اداره جهاد کشاورزی خراسان شمالی به همشهری می‌گوید: «رزق و روزی مردم روستاهای استان از 653 رشته قنات دایر تامین می‌شود که با دوام خشکسالی از 15سال پیش، قنات‌ها در خط مقدم تنش‌ آبی هستند. از این رو، همکاری با جهادگران، لایروبی، مرمت و نوکنی قنات‌ها در اولویت است تا همچنان آبدهی قنات‌ها حفظ شود. تا‌کنون براساس بودجه مرمت قنات‌ها 30رشته قنات احیا شده‌ که برخی از قنوات شاخص در روستاها با همکاری روستاییان احیا شده و آبدهی قنات به روال سابق بازگشته است.»

قنات ایرانی، مهندسی هوشمندانه
سازمان جهانی یونسکو که قنات ایرانی را در فهرست میراث جهانی به ثبت رسانده، این سامانه را یکی از قدیمی‌ترین مهندسی‌های هوشمندانه و یک روش خردمندانه برای تامین آب مورد نیاز توصیف کرده است. حفاری قنات‌ها در عصر آهن آغاز شد؛ زمانی که زمین‌پیمایان کشف کردند که منبع آب در ابتدای یک دره رودخانه‌ای می‌تواند با حفر تونل‌هایی، جریان آب را به جایی که می‌خواهند منتقل شود و در نهایت به مناطق بیابانی برسد.

تعداد قنات‌های خراسان شمالی
  653  رشته قنات

قنات‌های مرمت شده خراسان شمالی
  30   رشته قنات

آمار قنات‌های فعال کشور
  36,300 رشته قنات

برنامه‌ریزی برای احیا در برنامه هفتم
  22,800  رشته قنات