از ظرفیت گیاهان دارویی استفاده نمی‌کنیم

گیاهان در تولید داروهای گیاهی، تولید مکمل‌ها و حتی داروهای حیاتی و مهم ازجمله ضددرد، ضد‌سرفه، ضد‌سرطان و درمان‌های قلبی جایگاه خوبی دارند؛ جایگاهی که البته از گذشته‌های دور در طب قدیم و سنتی هم وجود داشته و بخشی از اجزای گیاهان مثل بارهنگ، چهارتخمه، آویشن یا زعفران در قالب دمنوش، ضماد یا پماد برای درمان بیماران مورد استفاده قرار می‌گرفته است، اما مسئله اینجاست که درباره گیاهان با جنبه‌های درمانی هیچ متر و معیار مشخصی از میزان اثربخشی‌شان برای مردم وجود ندارد و حتی سوءمصرف‌شان می‌تواند عوارض مرگباری برای مصرف‌کنندگان داشته باشد. به همین دلیل با وجود تمام خواص مثبت‌شان ضرروت دارد که آگاهانه مصرف شوند. بهترین شکل مصرف آنها هم فرآورده‌هایی است که با تأیید سازمان غذا و دارو و وزارت بهداشت راهی بازار می‌شوند؛ چون مراحل آزمایشگاهی و استانداردسازی آنها به‌طور دقیق طی و میزان مصرف‌شان براساس شرایط افراد در بروشورها گنجانده شده است. این نکاتی است که مجتبی بوربور، نایب‌رئیس اتحادیه واردکنندگان دارو و داروساز به همشهری می‌گوید و درباره روند تولید داروهای گیاهی در کشور و نقش این محصولات در نظام سلامت کشور به چند سؤال پاسخ می‌دهد.


نقش گیاهان دارویی در صنعت داروسازی ایران چیست؟
در حوزه گیاهانی که خاصیت درمانی دارند، ما با 2مقوله مواجه هستیم؛ گیاهان دارویی و داروهای گیاهی. مقوله اول یعنی گیاهی که بخشی یا کل آن خاصیت دارویی، درمانی یا پیشگیری دارد، اما داروی گیاهی یعنی یک فرمولاسیون مشخص در اشکال دارویی که ماده مؤثره آن از بخشی از گیاه گرفته شده و پس از آنالیز و استانداردسازی به فرم مؤثر دارویی تبدیل می‌شود. با وجود اینکه گیاهان دارویی برای تامین مواد مؤثره داروها نقش دارند، اما نسبت به داروهای شیمیایی نقش آنها چندان بزرگ نیست.

چه میزان از تولید داروها با گیاهان محقق می‌شود؟
نه‌تنها در ایران که در کل دنیا تولید داروهایی با منشأ گیاهی در مقایسه با داروهای شیمیایی، بیولوژیک، بایوتک و... بسیار کم است، اما این مسئله تنها درباره داروهاست و زمانی که درباره فرآورده‌های مکمل صحبت می‌کنیم، نقش گیاهان در این محصولات سلامت‌محور بیشتر می‌شود و انواع متنوعی از داروهای گیاهی داریم که بیشتر در طب مکمل (ایرانی) مورد استفاده قرار می‌گیرند که باید تحت‌نظر متخصصان این حوزه باشند.

ایران جزو کشورهای با تنوع گیاهان دارویی است. آیا این ظرفیت به تولید داروهای بیشتر کمک کرده است؟
ایران در حوزه گیاهان دارویی و کشت آنها ظرفیت خوبی دارد اما حتی درباره بخشی از گیاهان که به شکل بومی در کشور وجود دارند یا مواداولیه مورد نیاز داروی گیاهی ما بخش قابل‌توجهی را به شکل واردات تامین می‌کنیم و این عدد چیزی حدود 70درصد نیاز این بخش است. این واردات در قالب عصاره، پودر خشک، ماده اولیه، پره میکس (میکس ترکیب گیاهی با ترکیب پیش‌ساز دیگر) برای نیاز صنعت داروسازی صورت می‌گیرد و دلیلش این است که کشورهای صادرکننده روی تجهیزات و سیستم‌هایی پیشرفت کرده‌اند که منجر به استخراج محصول مناسب می‌شود. ما تکنولوژی روز و تکنیک‌های جداسازی بخش‌های مورد نیاز ماده مؤثره گیاه را در اختیار نداریم. از سوی دیگر بحث صرفه نسبت به مقیاس هم مطرح است، یعنی اگر سرمایه‌گذاری انجام نشود و محصول مورد نیاز را از کشورهای دیگر بخریم به صرفه‌تر خواهد شد. اما به‌طور کلی باید گفت که مشابه بسیاری از بخش‌های صنعتی دیگر در کشور، در این حوزه هم ما سرمایه‌گذاری اصولی و برنامه‌ریزی‌شده نداشتیم تا شاهد توسعه آن باشیم.

معروف‌ترین گیاهانی که در صنعت دارو مورد استفاده قرار می‌گیرند، کدام‌ها هستند؟
ترکیبات زیادی در گیاهان دارویی وجود دارند که خاصیت درمانی دارند و برای تولید دارو از آنها استفاده می‌شود؛ ازجمله گیاه سنا به‌عنوان ملین، گیاه آویشن برای شربت‌های سرماخوردگی گیاهی، عصاره‌های گل سرخ برای بهبود عملکرد دستگاه گوارش، تخم کدو برای سلامت قلب، پوست و مو، سلامت روان، پروستات و دستگاه ادراری یا عصاره گوجه‌فرنگی برای کاهش خطر ابتلا به بیماری قلبی و سرطان.

چرا گفته می‌شود که گیاهان دارویی با وجود تمام فوایدشان خطرناک هم هستند؟
گیاهان دارویی هم مزیت دارند و هم خطرات و عوارض بسیار زیاد که ناشی از خطرات مصرف خود آنها و عوارض ناشی از وجود آلودگی، قارچ، کپک و سموم است؛ به‌عنوان مثال مصرف بیش از حد زعفران، زردچوبه و حتی عصاره‌های آنها می‌تواند خطرات زیادی ازجمله مرگ را به دنبال داشته باشد؛ درحالی‌که عموم مردم تصور می‌کنند که گیاهان دارویی چون از گیاهان تامین می‌شوند، عارضه خاصی ندارند، اما درباره همین 2گیاه بهتر است آگاه باشند که زردچوبه می‌تواند منجر به بروز عوارضی ازجمله حالت تهوع شدید، خونریزی، افت فشارخون، مشکلات و درد‌های معده، بروز مشکلات باروری، سردرد‌های شدید و مزمن، فقرآهن و ناباروری در موارد مصرف شدید شود. از عوارض سوءمصرف زعفران هم مسمومیت غذایی، اسهال، زردی چشم و ‌پوست، خون‌دماغ، بی‌حسی پلک‌ها و لب‌ها، زردی غشای مخاطی و... است. از سوی دیگر امکان وجود ناخالصی و باقیمانده سموم در سطح محیط‌زیست هم در این محصولات وجود دارد. گونه‌هایی هم که در مناطق مختلف کشت یا برداشت می‌شوند می‌توانند مقدار متفاوت ماده مؤثره داشته باشند و مصرف آنها عوارضی را ایجاد کند؛ حتی ممکن است در تولید داروهای گیاهی استانداردسازی هم صورت نگرفته باشد.

یعنی در تولید این داروها به چنین مسائلی توجه نمی‌شود؟
تولید داروی گیاهی به اشکال مختلف ازجمله قرص، کپسول، پماد و... چند رکن دارد که شامل طراحی فرمولاسیون، استانداردسازی و... است. در مرحله آزمایشگاهی پایداری محصول مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که میزان مورد استفاده از بخش مؤثره گیاه و شکل دارویی بر اثربخشی خاصیت دارویی چه اندازه تأثیر دارد؛ البته علاوه بر آزمایش‌های آزمایشگاهی از منابع بین‌المللی هم استفاده می‌شود و نکته مهم اینجاست که در تولید داروهای گیاهی استانداردها و سختگیری‌های کمتری نسبت به داروهای شیمیایی وجود دارد. در مرحله بعدی ماده مؤثره گیاه در کنار مواد مؤثره دیگر در شکل مناسب برای بسته‌بندی و عرضه آماده می‌شود و پس از انجام آزمایش‌های نهایی و زمانی که تمام استانداردها را پاس کرد، وارد مسیر آزادسازی و مصرف عموم می‌شود. با وجود تمام نظارت‌ها مسئله اینجاست که ما با چالش مصرف خودسرانه محصولات سلامت‌محور در کشور مواجه هستیم و این خطرات می‌تواند با این سوءمصرف تشدید شوند. برخی از این محصولات هم در سطح بازار خارج از نظارت سازمان غذا و دارو عرضه می‌شوند که وجود ناخالصی و باقیمانده سموم در آنها محتمل‌تر است.

ایران جزو کشورهای موفق در حوزه داروهای گیاهی است؟
در سند ملی و چشم‌انداز حوزه سلامت و دارویی کشور، اولویت زیادی به داروهای طبیعی و گیاهی داده شده تا حدی که در جایگاه‌های پیشگیری و درمانی رتبه بالایی داشته باشند. وزارت بهداشت هم در این زمینه حمایت‌های لازم را دارد. اما این حوزه هنوز به چنین جایگاهی نرسیده و سهم زیادی از کل بازار دارویی کشور را ندارد. البته ایران جزو کشورهای ناموفق در تولید داروهای گیاهی نیست، اما پیشرفت چندانی هم نداشته است؛ چون به‌طور کلی صنعت دارویی کشور نیاز به تقویت دارد. این نکته را هم باید گفت که گیاهان دارویی به اندازه‌ای که در هدفگذاری مدنظر بوده موفق نبوده‌اند، اما در بازار دارویی، منجر به ایجاد تنوع و کسب رضایت نسبی مردم شده‌اند.
برخی از این گیاهان در تولید داروهای مهم‌ هم به‌کار گرفته می‌شوند. در این‌باره هم توضیح می‌دهید؟
اینطور نیست که این گیاهان تنها منجر به تولید همین محصولات ساده شوند و برخی از آنها نقش بسیار مهم و حساسی در ترکیبات برخی داروها دارند؛برخی  مسکن‌ها از گیاه خشخاش گرفته شده و انواع داروهای ضددرد و ضد‌سرفه از آن تولید می‌شود یا گیاهی به نام دیجی‌توکسین یا انگشت‌دانه داریم که سال‌هاست در استخراج داروی قلبی به نام دیگوکسین نقش دارد. از گیاهی به نام وینکا هم داروی ضدسرطان تولید می‌شود. روی این گیاهان کار شده و با روش‌های شیمیایی بسیار دقیق و کارآزمایی‌های بالینی داروهای مهمی از آنها تولید می‌شود؛ حتی برخی داروهای ضد‌ویروس یا ضد‌باکتری هم از منشأ داروهای گیاهی استخراج شده‌اند. قارچ‌ها هم در دسته گیاهان هستند و از آنها برای رشد و به‌دست آوردن داروهای شیمیایی استفاده می‌شود.

گیاهی داریم که مردم برای یک درمان خاص بتوانند به‌صورت مستقیم ازآن استفاده کنند؟
در طب سنتی و قدیمی این مسئله وجود داشته و از برگ و ریشه گیاهان در قالب دمنوش‌ها یا جوشیده‌ها، ضماد یا پماد برای درمان استفاده می‌کردند. همین حالا هم برخی گیاهان مثل بارهنگ، چهارتخمه، آویشن، زعفران (مصرف مناسب) مورد استفاده مردم است، اما هیچ شاخص مشخصی وجود ندارد که چه میزان از آنها چه اثرات درمانی یا پیشگیرانه دارد. به‌طور کلی برای زندگی مدرن چنین چیزی جوابگو نیست؛ چون هیچ معیار و اندازه مشخصی برای آنها ایجاد نمی‌کند و حتی می‌تواند منجر به بروز آسیب هم شود، اما به هر صورت برخی اعتقاد دارند و استفاده می‌کنند.

تولید داروهای گیاهی آلمانی با محصولات ایرانی
در برخی کشورها سهم داروها با منشأ گیاهی بیشتر از شیمیایی است. پیش از این اعلام شده بود که در کشوری مثل  آلمان بالای 50درصد از داروها منشأ گیاهی دارند، اما در ایران این عدد چیزی حدود 20 تا 25درصد است؛ آن هم درحالی‌که ایران زیستگاه بسیار خوبی برای گیاهان دارویی است و می‌توان با استفاده از این ظرفیت مواداولیه‌ای با بهترین کیفیت ممکن را تولید کرد که ارزش‌افزوده بالایی هم خواهد داشت. نایب‌رئیس اتحادیه واردکنندگان دارو  پیش از این در گفت‌وگو با رسانه‌ها اعلام کرده بود: «مواداولیه بسیاری از داروهای با منشأ گیاهی که در آلمان تهیه می‌شود، ایرانی است. این مواد اولیه کیفیت بسیار بالایی دارد، اما برای آنکه ارزش‌افزوده مناسبی داشته باشد لازم است که سرمایه‌گذاری و استانداردهای بهتری را ایجاد کنیم.» اقداماتی که البته به‌نظر می‌رسد هنوز محقق نشده و ایران همچنان بخش قابل‌توجهی از مواداولیه داروهای گیاهی‌اش را وارد می‌کند.

پوشش بیمه‌ای برای داروهای گیاهی
در بیشتر کشورهای توسعه‌‌یافته، طب سنتی در ابعاد مختلف تحت حمایت دولت قرار گرفته و سهم خوبی از تامین سلامت مردم را در سیستم سلامت کشور بر‌‌عهده دارد. طب سنتی چین ۴۰درصد خدمات بهداشتی و درمانی را در این کشور برعهده دارد؛ پوشش بیمه‌‌ای هزینه درمان، دارو و خدمات طب سنتی در ژاپن، چین، کره و ویتنام به‌‌صورت کامل است و در کشورهای آلمان، استرالیا، نروژ، انگلستان، کانادا و آمریکا قسمتی از هزینه‌ها توسط سازمان‌های بیمه پرداخت می‌شود. در ایران هم تاکنون ۵۶ فرآورده دارویی سنتی تحت پوشش خدمات بیمه قرار گرفته‌اند.

سهم ناچیز از بازار جهانی
ایران با وجود ظرفیت قابل توجه در کشت گیاهان دارویی، اما بخش عمده‌ای از نیاز صنعت دارویی‌اش را با واردات این محصولات تامین می‌کند. این در حالی است که براساس آمارها حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی از ۶۰ میلیارد دلار در سال۱۹۹۶ به ۱۰۰میلیارد دلار در سال۲۰۱۰ و ۱۵۰میلیارد دلار در حال حاضر افزایش یافته و براساس پیش‌‌بینی بانک جهانی در سال۲۰۵۰گردش مالی و تجارت جهانی متمرکز و مبتنی بر گیاهان دارویی و داروهای گیاهی به حدود 5هزار میلیارد دلار خواهد رسید. اما سهم ایران با بیش از 8هزار گونه گیاه دارویی از تجارت جهانی گیاهان دارویی بسیار ناچیز است. سال گذشته وزارت جهادکشاورزی اعلام کرد گردش مالی گیاهان دارویی ایران از بازار جهانی 150میلیارد دلاری، تنها ۵۰۰میلیون دلار است.