گفتوگو
انحصار را با نخبه‌ها می‌شکنیم
محمدصادق خیاطیان، رئیس صندوق نوآوری و شکوفایی در گفتوگو با همشهری جزئیاتی از برنامه‌های این نهاد را تشریح کرد
زهرا خلجی-روزنامه‌نگار
واژه «دانش‌بنیان» در سال‌های اخیر به لغت‌نامه حوزه علم و فناوری ایران اضافه شده است. شاید بتوان آن را یک معادل منسجم و درست‌تر برای واژه غربی «استارت‌آپ» (Startup) دانست، اما دربرگیری آن در برخی موارد فراتر از حوزه‌های استارت‌آپی است. شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی در هر زمینه‌ای که توسعه آن نیازمند تخصص و دانش است با هدایت نخبگان و متخصصان شکل می‌گیرند. در مسیر توسعه این دانش‌بنیان‌ها، نقش یک نهاد، شاید پررنگ‌تر از سایرین به‌نظر برسد؛ این سازمان، صندوق نوآوری و شکوفایی ریاست جمهوری نام دارد؛ صندوقی که یکی از سازمان‌های وابسته به نهاد ریاست‌جمهوری ایران است و در جهت تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات، کاربردی‌کردن دانش و دستاوردهای پژوهشی و تکمیل زنجیره ایده/محصول/بازار از شرکت‌های دانش‌بنیان حمایت می‌کند. در سال‌های اخیر نقش صندوق نوآوری و شکوفایی و شخص محمدصادق خیاطیان به‌عنوان رئیس این صندوق، در رشد صادرات محصولات دانش‌بنیان و کاهش نیاز به واردات، غیرقابل انکار بوده است.
خیاطیان در گفت‌وگوی اختصاصی با همشهری، ضمن ارائه آماری امیدوارکننده درباره میزان صادرات محصولات دانش‌بنیان ایرانی، درباره راهکارهای مؤثر برای پیشگیری از مهاجرت نخبگان و همچنین کاهش وابستگی به واردات نیز سخن گفت.
تولید و صادرات محصولات دانش‌بنیان در سال‌های اخیر به‌ویژه از آغاز دولت سیزدهم، روند چشمگیری داشته است. در این رابطه آمار دقیق‌تری ارائه می‌دهید؟
صادرات گام مهمی در توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان است و همواره ما از ورود شرکت‌ها به بازارهای بین‌المللی حمایت کرده و می‌کنیم. در چند سال گذشته نیز با رویکردهای مختلف، تلاش‌هایی شد و آمار خوبی هم به‌دست آمد، اما شیوع ویروس کرونا مثل سایر حوزه‌ها در بحث توسعه دانش‌بنیان‌ها هم تأثیرگذار بود. سال گذشته طبق گزارش‌های گمرک، ما 850میلیون دلار از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان صادرات داشته‌ایم. این رقم، امسال و تا پایان دی‌ماه به حدود یک میلیارد و 850میلیون دلار رسیده است که پیش‌بینی می‌کنیم تا پایان سال‌جاری به 2میلیارد دلار هم برسد. این ارقام نشانه رسیدن شرکت‌ها به بلوغ و توانمندی در مسیر صادر کردن محصولات‌شان است.
این رشد چشمگیر حتما با یک برنامه‌ریزی منسجم اتفاق افتاده، صندوق نوآوری چه تمهیداتی در این مسیر اندیشیده است؟
هدف‌گذاری ما این است که در طول یک برنامه 5ساله به نرخ صادرات 5تا 6میلیارد دلاری برسیم. این مهم هرچند سخت، اما شدنی است؛ چرا که شرکت‌های ما به این توانمندی رسیده‌اند. در این راه، ما چند برنامه ارائه داده‌ایم که یکی از آنها در حوزه توانمندسازی است. یعنی ما شرکت‌ها را حمایت می‌کنیم تا قابلیت صادرات پیدا کنند. از آنجایی که در شرکت‌های دانش‌بنیان معمولا افراد نخبه‌ای فعال هستند که تمام تمرکز آنها روی تولید و فناوری است و چندان توجهی به مسائل مالی، فروش و صادرات ندارند و تمام توجه‌شان به دانش فنی معطوف شده است، نهادهایی مثل ما موظف هستند به حمایت از آنها برای توانمند شدن در مسیر صادرات بپردازند. این حمایت‌ها شامل ساخت سایت به زبان انگلیسی، طراحی کاتالوگ و ارائه خدمات پس از فروش است. اینها نکات بسیار مهمی در مسیر صادراتی‌شدن یک شرکت دانش‌بنیان محسوب می‌شود.
و گام بعدی؟
در گام دوم ما معرفی این شرکت‌ها و محصولات دانش‌بنیان آنها به کشورهای هدف را برعهده داریم. به این ترتیب صندوق نوآوری در نمایشگاه‌هایی که در کشورهای خارجی برگزار می‌شود یک پاویون درنظر می‌گیرد تا شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی در آن گرد هم بیایند. البته ما همچنان خود را موظف می‌دانیم از شرکت‌هایی که خودشان به اندازه کافی توانایی برای حضور مستقل در نمایشگاه خارجی دارند هم به‌طور مستقل حمایت کنیم. تاکنون نیز شرکت‌ها عملکرد خوبی در این نمایشگاه‌ها از خود برجای گذاشته‌اند. اگرچه ممکن است در همان نمایشگاه قراردادی منعقد نشده باشد، اما در یک بازه زمانی یک تا 2 ساله، با انجام مذاکراتی با شرکت‌های خارجی موفق به عقد قرارداد شده‌اند.
آشنایی نخبگان با فضای شرکت‌های خارجی هم در دستور کار صندوق قرار دارد؟
بله؛ موارد زیادی داشته و داریم که شرکت‌ها را به‌صورت هیأت تجاری به کشورهای خارجی می‌فرستیم تا بروند، ببینند و بیاموزند و در واقع با فضای کشورهای خارجی و مسائل حقوقی در عقد قرارداد و مسائل پیچیده‌ای مانند موضوع نقل و انتقال ارز آشنا شوند. همه اینها دغدغه‌هایی است که در فرایند صادرات وجود دارد.
درباره تولید فراسرزمینی هم توضیح می‌دهید؟
کار جدیدی که ما شروع کرده‌ایم و از ابتدای سال آینده آغاز خواهد شد، موضوع تولید فراسرزمینی است. در بحث تولید فراسرزمینی، یک شرکت دانش‌بنیان به‌واسطه شرایطی که در کشور هدف وجود دارد، می‌تواند برای بخشی از تولید وارد آن کشور شده و با شرایط تعیین‌شده از سوی آنها، محصول خود را تولید کند. ممکن است شرط‌هایی مانند تغییر نام یا انجام بخشی از تولید در آن سرزمین یا حتی بخشی از اشتغال افراد آن کشور و اسم سازنده براساس کشور هدف نیز درخواست شود. البته باید بگویم در ایران هم این روند درباره تولیدات شرکت‌های خارجی که تقاضای تولید در کشور ما را دارند انجام می‌شود. با این دید که درحال حاضر بحث صادرات محصولات و سفت‌شدن جای پای کشور ما و فناوری‌مان در منطقه هدف، در اولویت قرار دارد؛ این نوع از تولید با حمایت صندوق نوآوری و در قالب تولید فراسرزمینی انجام می‌شود و شرکت دانش‌بنیان، بخش کوچکی از تولید خود را در کشور هدف راه‌اندازی می‌کند. اما نکته مهم اینجاست که ما باید مطمئن باشیم که ریشه تولید اینجاست؛ یعنی علم و نیروی متخصص دانش و فناوری در ایران است و فقط یک بخش کوچکی از فرایند تولید به کشور خارجی می‌رود. برنامه و تلاش ما این است که پس از اینکه محصول در کشور هدف تثبیت شد، آن را به‌عنوان یک محصول ایرانی ارائه کنیم.
با توجه به اخبار رسمی و غیررسمی درباره مهاجرت نخبگان، برنامه صندوق نوآوری برای جلوگیری از این اتفاق چیست؟
عوامل مختلفی در مهاجرت تأثیرگذار است. هرچند که مهاجرت در ذات یک پدیده علمی است و در بسیاری از کشورهای دنیا برای آن سرمایه‌گذاری و سیاستگذاری می‌شود. برخی از کشورها در این زمینه با برنامه عمل می‌کنند. به‌عنوان مثال یک‌سری از کشورها مهاجرپذیر هستند و یک‌سری مهاجرفرست (فرستادن مهاجر). کشور ما در برخی حوزه‌ها توانمندی کمی دارد و دانش کافی را نداریم. بنابراین دولت اتفاقا باید از این موضوع حمایت کند تا نخبه‌ها بروند و بیاموزند و این مهاجرت مثبت است. اما از طرفی برخی موانعی که وجود دارد باعث دلزدگی نخبگان می‌شود. مانند مسائل اقتصادی و دست‌اندازها. اما مهم‌تر از همه آنها حس عدم اثربخشی است. یک نخبه گاهی می‌گوید من نمی‌توانم اینجا اثربخشی لازم را داشته باشم و اینجا همان جایی است که دولت و کشور باید کمک کند.
رشد صادرات محصول به‌معنای این است که توانمندی نخبگان، ما را از وابستگی به واردات و هدر رفت ارز بی‌نیاز کرده است. آیا آماری در این‌باره وجود دارد که ارائه کنید؟
در حال حاضر آمار دقیقی ندارم. اما دو تا نکته وجود دارد یکی اینکه ما توانستیم کشور را بی‌نیاز کنیم و تاب‌آوری را بالا ببریم. ما در برخی ازحوزه‌ها وابستگی کامل داشتیم، حتی اگر تحریم هم نبودیم ممکن بود، محصول را به ما ندهند. این دیگر بحث اقتصادی نیست، بحث تاب‌آوری است. ما دانش‌بنیانی داریم که انحصار را شکسته است و محصولی که فقط در اختیار چند کشور پیشرفته بود را در داخل تولید می‌کند و کشور را در این خصوص نجات داده است؛ حتی اگر مقیاس کوچکی داشته باشد و اقتصادی هم نباشد، اما ارزشمند است. مسئله دیگر ارزبری است که هم به توسعه اقتصادی کشور کمک می‌کند و هم به انتقال فناوری که باعث می‌شود بچه‌های نخبه ما مدام به‌روز باشند. ما آمارهایی داریم که تسهیلاتی که صندوق به شرکت‌ها ارائه داده تا چه اندازه منجر به جلوگیری از خروج ارز شده است.
درباره تسهیلات درنظر گرفته شده برای شرکت‌ها توضیح می‌دهید؟
ما یک بسته رشد تولید دانش‌بنیان متناسب با شعار سال تدوین کردیم که از اواخر مهر اجرایی شد. شرط اين بود که شرکت‌های دانش‌بنیان باید بتوانند 2 برابر تولید محصول دانش‌بنیان نسبت به سال گذشته باشند. برای این بسته رشد با 3بانک هماهنگ شدیم که این مبالغ را در اختیار شرکت‌ها قرار دهند و ما هم در نقش ضامن کنار آنها ایستادیم تا شرکت‌ها دیگر درگیر بوروکراسی و درگیری با بانک نباشند. تا الان توانستیم 3500میلیارد تومان ضمانت‌نامه صادر کنیم و بانک‌ها هم 2هزار میلیارد تومان به شرکت‌ها تسهیلات پرداخت کرده‌اند. امیدوارم تا پایان سال1402این عدد به 5هزار میلیارد تومان برسد. اگر این 5هزار میلیارد محقق بشود برآوردهای ما و ارزیابی‌های صورت‌گرفته نشان می‌دهد که منجر به 70همت فروش محصول دانش‌بنیان خواهد شد که آمار بسیار مهمی است و اگر این اثربخشی اثبات شود سال‌های بعد هم آن را ادامه خواهیم داد.
راهکارهای پیشنهادی شما به‌عنوان رئیس یک نهاد تأثیرگذار، برای پیشگیری از مهاجرت نخبگان چیست؟
به اعتقاد من یکی از پرجاذبه‌ترین محمل‌ها برای جذب نخبه‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان است. حتی اگر با حمایت دولت، یک نخبه در یک بخش دولتی جذب شود، بازهم آن جاذبه لازم را ندارد. اما یک شرکت دانش‌بنیان اساسا فضای مناسبی را به‌واسطه نزدیک بودن نخبه به سیستم فنی و فناوری فراهم می‌کند و باعث می‌شود، او حس اثرگذاری خود را با توسعه‌دادن اغنا کند و ما هم از آنها حمایت می‌کنیم. نمونه‌های بسیار زیادی داریم از نخبگانی که با همین شرایط سخت مانده‌اند، تلاش می‌کنند، تولید و صادر می‌کنند. بنابراین ما چه در استفاده از ظرفیت دانش‌بنیان‌های بزرگ در بحث اشتغال و جذب نخبه‌ها حمایت کنیم و چه از خود فرد نخبه برای تشکیل شرکت، هر دوی اینها در حفظ نخبه‌ها بسیار مؤثر است.
در همینه زمینه :
