نگهبان هفت‌تپه

حمیدرضا محمدی

با کاوش‌هایی که «عزت‌الله نگهبان» در «هفت‌تپه» انجام داد، باستان‌شناسی ایران به حدود و اندازه باستان‌شناسی جهانی رسید.
کامیار عبدی

وقتی در سال١٣۴۴، گاوآهن ماشین‌های شخم‌زنی شرکت کشت و صنعت نیشکر هفت‌تپه - که هجدهم آذر 4سال پیش آغاز به ‌کار کرده بود- به یک طاق هلالی از یک آرامگاه سلطنتی ایلامی در اراضی زیرکشت نیشکر در حاصلخیزترین منطقه دشت خوزستان، بین رودخانه‌های دز و کرخه، در حدود ۱۷کیلومتری جنوب شرقی شوش یعنی هفت‌تپه اصابت کرد، خبر از کشفی می‌داد که در جهان باستان‌شناسی تصورناشدنی می‌نمود و در میان اهل فن اتفاقی شگفت و شگرف بود.
«عزت‌الله نگهبان» - که ۶سال قبلش مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران را ایجاد کرده بود- مأمور تحقیق و تدقیق در آن سرزمین شد و کاوش را آغاز کرد. آن هم در شرایطی که رومن گیرشمن (Roman Ghirshman) که در همان‌سال، هدایت هیأت باستان‌شناسی فرانسه در ایران را عهده‌دار شده و مایل به حفاری در آنجا بود، کارشکنی‌ها و سنگ‌اندازی‌هایی کرد.
منطقه‌ای که در اوان قرن بیستم، 2سال پس از امضای فرمان مشروطه، ۵٧سال پیش‌تر‌ (١٩٠٨) مورد توجه ژاک دِ مورگان (Jacques de Morgan)، رئیس هیأت حفاری فرانسه در ایران قرار گرفته و بر این منطقه، «هفت‌چُغا»، یعنی همان هفت‌تپه اطلاق کرده بود و ۵سال قبل‌تر (١٩۶٠) نیز رابرت مک‌کورمیک آدامز (Robert McCormick Adams)، مدیر مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو به بررسی روزمینی آن پرداخت، اما این ایرانی فارغ‌التحصیل همان مؤسسه که خیلی‌ها او را با عنوان پدر باستان‌شناسی ایران می‌شناسند، آن‌ را کاوید و شهر ایلامی میانه «کابْناک» را شناخت و شناساند‌ و نوری تاباند بر تاریخ تاریک سال‌های ۱۵۰۵ تا ۱۳۵۰ پیش از میلاد ایلام و ایران‌زمین و یکی از مهم‌ترین شهرهای این تمدن و پادشاهش، «تِپْتی آهار». آنچه او در این محوطه حدود یک‌ونیم کیلومترمربعی و متشکل ‌از ۱۴تپه - با تخمین وسعت ۴٠هکتار در سرتاسر آن - کشف کرد، چند بنای معظم به‌ویژه 2بنای آرامگاهی و یک زیگورات بود.
اکتشافات باستان‌شناسانه‌اش، تا زمستان١٣۵٧ یعنی حوالی انقلاب، هرسال، در فصل زمستان تا اوایل بهار ادامه یافت ولی او که هر سال، گزارش کاوش‌های خود را ارائه می‌کرد، بخش مهم یافته‌هایش را 6سال قبل‌تر در کتاب مصور ۵٧صفحه‌ای با نام «‌هفت‌تپه»، در قطع وزیری و روی کاغذ روغنی اعلا، از سوی وزارت فرهنگ و هنر منتشر کرد که حکایت از آن دارد که این به‌دست‌آمده‌ها، آثاری خانگی و صنعتی هستند. همچنین سردیس‌های تدفینی یافت شد که مختص ایلامیان است. بر این مجموعه، چندصد گل‌نبشته و لوح سنگی به خطوط اکدی و ایلامی را نیز باید علاوه کرد.
داستان هفت‌تپه البته به همین‌جا محدود نماند و مختوم نشد، زیرا درست نیم‌قرن پیش، پایگاه حفار‌ی‌ شامل کارگاه مرمت و انبار که برای نخستین‌بار در تاریخ باستان‌شناسی ایران تأسیس کرده بود، بدل به موزه‌ای در همان منطقه شد تا نمایش‌گذار و نمایانگر مکشوفات او و شاگردانش همچون مهدی رهبر و فخری دانش‌پورپرور و همچنین کاوندگان سپسین مانند بهزاد مفیدی نصرآبادی و همکارانش از گروه باستان‌شناسی شرق نزدیک دانشگاه گوتنبرگ ماینز آلمان باشد؛ اقدامی که نشان و نشانه‌ای از دوراندیشی این مرد داشت که عملیات ساختمانی آن در یک طبقه ۱۴۷۵مترمربعی، در بهار١٣۴٩ آغاز و در اردیبهشت١٣۵٢ افتتاح شد.
و حال باید ۵٠سالگی تخصصی‌ترین موزه ایلام‌شناسی ‌ایران را به فال نیک گرفت که مرهون و مدیون اوست و محصول همه این نیم‌قرن تلاش‌ و تجربه؛ جایی‌که مهم‌ترین اثرش، شیردال و برخی دیگر، گل‌نبشته و کتیبه‌های سنگی به خط میخی و زبان اکدی، مُهرهای سنگی و گلی، ظروف سفالی مانند کوزه‌های کف‌گرد و نوک‌تیز، ساغرهای پایه‌دار و خمره‌ها، اشیای تزیینی مانند گردنبندهایی از جنس سنگ‌های نیمه‌قیمتی همچون عقیق و سنگ سلیمان، دکمه‌های تزیینی با اشکال دایره و چهارگوش از جنس استخوان، پلاک‌های منقوش از جنس مفرغ یا قیر طبیعی، موزاییک‌هایی با نقوش هندسی، سردیس‌های گِلی از مرد و زن ایلامی، ابزارآلاتی نظیر اسکنه، مغار و تبر و پیکرک‌های سفالی انسان‌گونه است.
شب «موزه هفت‌تپه» که عصر دیروز، از سوی مجله بخارا برگزار شد شاید به‌نوعی پاسداشت «عزت‌الله نگهبان» و همه هفت‌تپه‌پژوهی‌هایش باشد.