تنبیه با ترکه آلبالو!

داریوش شهبازی-تهران‌پژوه

تنبیه دانش‌آموزان رابطه مستقیمی با شیوه‌های آموزش سنتی و مدرن در مدارس و سیستم آموزشی کشور داشت. تا قبل از عمومیت یافتن مدرسه‌های جدید، «مکتب» اصلی‌ترین و تنها‌ مکان برای سوادآموزی به شیوه سنتی به‌شمار می‌رفت. در دوره محمدشاه قاجار نخستین مدرسه به شیوه جدید در ایران توسط میسیون‌های آمریکایی و کشیشی به‌نام «پرکینز» در شهر ارومیه تاسیس شد. اوایل دوره ناصری و در صدارت امیرکبیر، مدرسه دارالفنون در تهران دایر شد که در آن علوم جدید تدریس می‌شد. این مدرسه ابتدا مخصوص شاهزاده‌های قجر و رجال بود و بعدها به‌خصوص در دوره پهلوی عمومی شد؛ اما راه‌اندازی دارالفنون، از همان ابتدا تحول بزرگی در آموزش به‌شمار ‌می‌آمد.در دوره مظفرالدین‌شاه شاهد راه‌اندازی مدارس جدید در تهران و شهرهای دیگر هستیم که به شیوه مدرن اداره می‌شدند. در این دوره انجمن معارف تشکیل شد که نقش مهمی در ایجاد مدارس جدید داشت. البته راه‌اندازی چنین مدارسی همواره با مخالفت عده‌ای سنت‌گرا و خرافه‌پرست روبه‌رو می‌شد. تخریب، آتش‌سوزی و تهدید به مرگ برای موسسان مدارسی که به شیوه مدرن اداره می‌شدند، به ویژه مدارسی که مخصوص دختران بود، بارها این مدارس را به تعطیلی کشاند. اگر چه در دوران مظفرالدین‌شاه تعداد مدارس به شیوه جدید رو به افزایش بود اما مکتبخانه‌ از بین نرفت و همچنان در دوره پهلوی اول و دوم ادامه داشت. اغلب خانواده‌ها ترجیح می‌دادند فقط فرزندان پسر را به مکتب بفرستند. معلم پسرها با نام «مُلا» و معلم دخترها با نام «ملاباجی» شناخته می‌شد. تنبیه در مکتبخانه، به‌ویژه برای پسرها، به‌صورت خیلی شدید اعمال می‌شد. نه خانواده‌ها و نه شاگردان، هیچ‌کس به تنبیه اعتراضی نمی‌کرد. به نظر می‌رسید جامعه تنبیه را به عنوان یک قانون پذیرفته بود و جزو هنجارهای اجتماعی به‌شمار می‌آمد. فلک کردن یکی از شیوه‌های رایج تنبیه بود. شاگردی که مورد خشم ملا قرار گرفته بود، روی زمین به پشت می‌خوابید. کف پاهای فرد خاطی را که برهنه بود، وسط چوبی بسته و دوسر چوب توسط 2شاگرد دیگر گرفته می‌شد و معلم خشمگین هم ترکه‌ای را چندین بار بر کف پای شاگرد می‌زد. وسیله تنبیه، ترکه آلبالو بود که چندساعتی قبل از شروع مجازات، توی حوض خیس خورده بود تا هنگام کوبیدن بر کف پای شاگرد، نشکند. فلک کردن، تنبیهی بسیار مرسوم، به‌ویژه در دوران قاجار، بود و نه فقط برای شاگردان، بلکه برای رجال سیاسی هم اعمال می‌شد. در دوره‌های بعد از قاجار، تنبیه همچنان در مدارس وجود داشت که عمدتا توسط ناظم مدرسه انجام می‌شد. خوشبختانه اکنون با ممنوعیت تنبیه، کادر آموزش مدارس مجاز به استفاده از این شیوه غلط تربیتی در مدارس نیستند.