ایران؛ مهد گنبدسازی جهان

محمد باریکانی-روزنامه‌نگار

بخشی از گنبد مسجد تاریخی امیر چخماق یزد فروریخت. این خبر از آن جهت اهمیت دارد که گنبدهای تاریخی ایران از معماری پیچیده و خاصی برخوردارند و به همین دلیل مرمت و بازسازی یا حتی استحکام‌بخشی آنها در دوران معاصر با اما و اگرهای فراوان مواجه می‌شود.ایران، مهد گنبدسازی در جهان است و ایرانیان باستان پایه‌گذار معماری گنبد در جهان هستند. دوره ساسانی اوج شکوفایی گنبدسازی در ایران بود و معماران ساسانی با پیچیدگی بی‌نظیر و خاص خود چهارطاقی‌های گنبددار را احداث کردند. در دوران سلجوقی تا عصر قاجار نیز معماری گنبد در ایران یکی از شاخصه‌های بارز و منحصر به فرد ایران در جهان بود. تأسف‌بار آن است که تاکنون مرکزی خاص مانند پایگاه‌های میراث فرهنگی یا پژوهشکده ویژه معماری گنبد در ایران ایجاد نشده است تا با پایش و رصد مداوم گنبدهای تاریخی کشور از وقوع حوادث در آنها جلوگیری کند. روزنامه همشهری حالا  نگاهی به شاخص‌ترین گنبدهای تاریخی کشور انداخته است.

 گنبد سلطانیه زنجان
گنبد بنای تاریخی سلطانیه زنجان که در دوره ایلخانی احداث شد به لحاظ عظمت، ارتفاع و فناوری احداث گنبد حائز اهمیت است. فناوری به‌کار رفته در گنبد به‌قدری دقیق است که حتی قندیل های اطراف گنبد، فعالیت سازه‌ای در نگهداری گنبد دارند. گنبد بنای تاریخی سلطانیه زنجان بر ساخت کلیسای فلورانس ایتالیا نیز تأثیر داشت.

گنبد فروریخته مسجد امیرچخماق یزد

بخشی از گنبد مسجد امیرچخماق یزد به‌دلیل فرسودگی گنبد فرو ریخته و احمد آخوندی، رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع ‌دستی استان یزد اعلام کرد: هماهنگی فنی برای انجام مرمت و بازسازی بخش فروریخته گنبد این مسجد تاریخی انجام شده است. مسجد میرچخماق یا امیرچخماق یزد که به نام مسجد جامع نو نیز خوانده شده در میدان امیرچخماق شهر یزد واقع است. این مسجد از حیث زیبایی، وسعت، اهمیت و اعتبار بعد از مسجد جامع یزد قرار دارد و در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شماره ثبت ۲۴۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. مجموعه و میدان امیرچخماق از شاخص‌ترین مجموعه‌های تاریخی شهر یزد است که شامل بازار، تکیه، مسجد و 2 آب انبار است و قدمت آن به دوره تیموری (قرن ۹ هجری) می‌رسد. 2 روز قبل اما بخشی از گنبد مسجد تاریخی امیرچخماق فرو ریخت و به‌گفته احمد آخوندی، مدیرکل میراث فرهنگی استان یزد، شورای فنی میراث فرهنگی استان یزد گنبد مسجد را بازدید کرده و هماهنگی‌ها برای بازسازی این اثر تاریخی آغاز شده است.

گنبد خاکی  مسجد عتیق اصفهان

مسجد عتیق اصفهان یا همان مسجد جامع واقع در میدان عتیق(امام علی ع) و بر نیایشگاه دوره ساسانی بنا شده است. گنبد این مسجد در ردیف شاخص‌ترین گنبدهای جهان است. ویژگی بارز گنبد خاکی مسجد عتیق اصفهان، مهارت پیچیده ‌فنی به‌کار رفته در احداث این بنا در دوره سلجوقی است.

 گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان

گنبد مسجد تاریخی و ثبت جهانی شده شیخ لطف‌الله اصفهان که در دوره صفوی احداث شد به لحاظ تزئینات و پوشش و تناسبات، حائز اهمیت بسیار در معماری گنبد است؛معماران گنبد تأکید و توجه ویژه بر تناسب و فرم گنبد داشتند.

 گنبد مسجد سپهسالار تهران

گنبد مسجد سپهسالار به لحاظ طراحی معماری در دوره معاصر حائز اهمیت فراوان است. مسجد سپهسالار در دوره قاجار و به تقلید از مسجد تاریخی ایاصوفیه در استانبول احداث شد. ویژگی گنبد مسجد سپهسالار تهران حجم سنگین گنبد و شیوه اتصال گنبد سنگین به بنای مسجد است.

گنبد مزار شیخ زاهد گیلانی در لاهیجان

بنای تاریخی مزار شیخ زاهد گیلانی در دوران تیموری ساخته شد. گنبد این بنا 3پوسته دارد و یکی از عجایب گنبدسازی در ایران است. گنبد 3پوسته‌ای این  بنا در معماری گنبد، بسیار متفاوت و شگفت است.

گنبد کاخ‌های ساسانی سروستان فارس

گنبدهای کاخ‌های ساسانی سروستان که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده به لحاظ تاریخ گنبدسازی جهان اهمیت بسیار دارند. معمار گنبد ،  مربع کف بنا را تبدیل به دایره در سقف کرده که نیازمند فناوری خاص بوده و هنوز سؤال است که چگونه 1500سال قبل این مهارت وجود داشته است.

گنبد بارگاه امام رضا(ع)در مشهد

گنبد بارگاه امام رضا(ع) یک ویژگی اصلی دارد که به دوره صفویه بازمی‌گردد. بخش پایینی گنبد و ارتفاع گنبدخانه این بارگاه مطهر ویژگی بارز و معماری متفاوت گنبد است؛ به‌گونه‌ای که دایره گنبد در گریو تبدیل به یک مکعب مربع شده و کتیبه‌های گنبد بر همین بخش قرار گرفته اند.