مسجد فخرالدوله یادگاری از زن کاردان قاجار

مسجد فخرالدوله در محله فخرآباد از مشهورترین مساجد تهران است. مسجدی که سال 1324توسط اشرف‌الملوک امینی، ملقب به فخرالدوله ساخته شد. نام مسجد ابتدا امین‌الدوله بود و خانم فخرالدوله به یاد پدرشوهرش علی‌خان امین‌الدوله ساخت تا خیرش به روح همسر شوهرش برسد، اما کم‌کم مسجد و محله به نام فخرالدوله شهره شد؛ دختر مظفرالدین‌شاه، همسر محسن‌ امین‌الدوله که زنی کاردان و متجدد بود. زنی دست به خیر که از جایگاه اجتماعی و سیاسی خود برای کمک به مردم فقیر و پیشرفت شهرش استفاده می‌کرد. جمله‌ای از رضاخان درباره این زن کاردان مشهور است و همه می‌دانند: «قجر یک و نیم مرد بیشتر نداشت. یکش فخرالدوله و نیمش، آغامحمدخان.» اصلا علی‌خان امین‌الدوله برای همین به اجبار فخرالدوله را به عقد پسرش درآورد که زنی کاردان و تیزهوش همراه پسرش باشد.

حضور همین زن باعث شد تا املاک و ارثیه علی‌خان بماند و هدر نرود، وگرنه که محسن‌امین‌الدوله نه توانایی پدر را داشت و نه بعد از ماجرای به توپ بستن مجلس و لو دادن آزادی‌خواهانی که در پارک امین‌الدوله بودند، جایگاهی. اما فخرالدوله، خانواده امینی را سرپا نگه داشت و بعد هم به یادبود پدرشوهر، مسجدی در بهارستان، ورودی محله فخرآباد و در جوار پارک امین‌الدوله ساخت. املاکی هم وقف مسجد کرد تا سرپا بماند.

از موقوفه بودن مسجد که بگذریم، معماری این اثر دیدنی است. آن هم به‌دست معمار مشهور دوره معاصر، نیکلای مارکف که تأثیرات عمیقی روی معماری ایرانی در این دوره گذاشت. مردی عاشق معماری ایرانی و خشت و آجر که در ایران ماند و اعلام کرد اینجا وطن دومش است و آثار زیادی هم در تهران از خود به جا گذاشت؛ از مدرسه البرز و زندان قصر- که امروزه باغ موزه قصر شده- گرفته تا همین مسجد زیبای فخرالدوله. در کتاب «معماری مارکف» مشخصات بنا از این قرار است: «بنای مسجد شمالی-غربی و نمای آن از آجر با کتیبه‌های کاشی معرق است. ورودی‌ها از دوسمت و طرفین پیش‌بینی شده‌اند. در محور نما نیم‌هشتی پیش آمده‌ای قرار گرفته که در انتهای گوشه‌های بالایی آن چهار منار کوچک طراحی شده‌است. مسجد دارای یک مناره اصلی است که از داخل حیاط به سهولت قابل رؤیت نیست. فضای داخلی بنا دارای یک بخش مرکزی و متقارن است و گنبدی بر فراز آن به روی چهار جفت ستون قرار گرفته است. گنبد اولیه شکل خوابیده‌ای داشته و گنبد فعلی بعدا اضافه شده است.

در چهار جفت طاق‌هایی متکی بر ستون‌های مرکزی و نیم ستون‌های جانبی فضای مرکزی مسجد را احاطه کرده‌اند. پلان متقارن و قرارگیری گنبد خانه در وسط آن منطبق با الگوهای رایج مساجد پیشین ایرانی نیست. به همین ترتیب، می‌توان به گنبد خوابیده اولیه اشاره کرد. کاشی کاری و آینه‌کاری در نماهای داخلی بنا بعدا اضافه شده‌اند. در طرح اولیه ستون‌های داخلی از موزاییک در جا استفاده شده و سرستون‌ها با مقرنس و باقی بدنه با نمای گچ پرداختی تزئین شده‌اند. نمای بیرون ساختمان از آجر و در تزئین آن از کاشی کاری به‌صورت کتیبه و لچکی استفاده شده است. کاشی کاری‌ها از نوع معرق و دارای نقوش اسلیمی است.

در این بنا در سال‌های پس از ساخت تغییراتی داده شد. از آن جمله می‌توان اضافه کردن کاشی‌کاری‌ها و آینه‌کاری داخلی، ساخت گنبد جدید، حذف نیم طبقه داخلی مسجد که مورد استفاده خانم فخرالدوله هنگام حضور در مسجد بود و اضافه شدن بخش زنانه زیر زمین واقع در حیاط را نام برد. طرح مسجد، آمیزه‌ای از اصول معماری فرنگی دوره قاجار و معماری ایرانی است، که در هندسه و ترکیب اصلی گرایش به پلان پرستشگاه‌های بیزانس دارد.

استفاده از مناره‌های کوچک را نیز در همین رابطه می‌توان مقایسه کرد. هر چند این مناره‌ها از سالیان پیش و از دوره قاجار مورد استفاده بودند. تکرار مناره‌های کوچک و استفاده از گنبد خوابیده، در طرح مسجد سپهسالار تهران و از دوره قاجاریه سابقه دارد، که خود متأثر از هنر بیزانس است.»