تبدیل 3میلیون از اراضی دیم به کانون ریزگرد

زهرا رفیعی- روزنامه‌نگار

گردوغبار کانون‌های غربی با کوچک‌ترین وزش باد بلند شده و کیلومترها آن‌طرف‌تر بر سر ساکنان مناطق شرقی می‌نشیند. یک روز شرق کشور و روز دیگر در غرب، ذرات کمتر از 2.5میکرون غلظت آلاینده‌ها را بسیار بیشتر از توان دستگاه‌های سنجش آلودگی نشان می‌دهند.
براساس برآوردهای جدید ستاد ملی مقابله با گردوغبار زمین‌های دیم با 3میلیون هکتار به یکی از مهم‌ترین کانون‌های گردوغبار کشور تبدیل شده‌ است. رتبه‌های بعدی را زمین‌های کشاورزی آبی و بعد هم بستر تالاب‌ها به‌خود اختصاص داده است.
توسعه کشاورزی دیم و آبی برای سود بیشتر یا در راستای تحقق شعارهای خودکفایی در محصولات کشاورزی، حالا برای ساکنان این مزارع گردوغبار و فرسایش خاک به همراه داشته است. تالاب‌ها در انتهای حوضه‌های آبریز، ریزدانه‌ترین اجزای خاک را درون خود نگه می‌دارند. سال‌هاست حقابه تالاب‌ها از جریان طبیعی رودها پرداخت نشده و در نتیجه، تالاب‌ها نیز به کانون‌های اصلی گردوغبار تبدیل شده‌اند.
علی‌محمد طهماسبی‌بیرگانی، دبیر ستاد ملی سیاستگذاری و هماهنگی مدیریت گردوغبار از وجود ۲۷۰میلیون کیلومتر‌‌مربع‌کانون گردوغبار در اطراف ایران به ایسنا خبر داد و گفت: خاورمیانه پس از صحرای بزرگ آفریقا دومین تولیدکننده بزرگ گردوغبار جهان است. آنچه ایران را مانند سایر کشورهای جنوب‌غربی آسیا طی سال‌ها استمرار کم‌بارانی، به اینجا رسانده «خشکسالی عام» است که در آن بر اثر کمبود بارش مراتع کیفیت خود را از دست می‌دهند.  به گفته  طهماسبی‌بیرگانی، ۳میلیون هکتار اراضی زراعی دیم، ۲میلیون از زمین‌های کشاورزی آبی و 1.5میلیون هکتار از تالاب‌ها به کانون گردوغبار تبدیل شده‌اند. از این مساحت 3.5میلیون هکتار تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست است.
محمد خسروشاهی، رئیس بخش تحقیقات بیابان در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور به همشهری می‌گوید: ‌نقشه‌های اولیه پایش منابع گردوغبار تا یک‌ماه دیگر منتشر خواهد شد و تحقیقات بخش مرتع و دیم‌زارهای کشور نیز با رویکرد بررسی منشأ گردوغبار انجام شده است.
او با اشاره به تحقیقی که 2سال روی کانون‌های گردوغبار سیستان و بلوچستان و خوزستان انجام داده است، می‌گوید: بخش زیادی از کانون‌های گردوغبار، اراضی دیم رها شده است. خشکسالی‌های مکرر حتی باعث شده بخشی از اراضی آبی رها شده نیز منشأ گردوغبار باشند. همچنین در استان سمنان، برداشت بی‌رویه از منابع آبی در طول سالیان گذشته باعث شده که سطح آبخوان‌های حاشیه کویر مرکزی بسیار پایین بیاید و آنچنان که در اطراف قم رخ داده، آب‌های شور به سطح بیاید و زمین‌های کشاورزی را شور کنند. شوری خاک به اندازه‌ای شده است که کشاورزی را بدون صرفه کرده است. بخشی از گردوغبار این مناطق که عمدتا همراه نمک است، ماحصل شوری اراضی کشاورزی آبی است.
او مثال‌هایی از کویرهای مرطوب، مانند «حاج علیقلی» دامغان، «کویر نمک» قم و کویرهای مرکزی می‌زند که حالا تبدیل به منشأ گردوغبار شده‌اند؛ چون پوشش گیاهی شورپسند در این مناطق بسیار فقیر شده‌ است. او دلیل این مسئله را پایین رفتن آب زیرزمینی در مناطق بالادست و خشکیدگی اقلیم می‌داند و می‌گوید: گردوغبار نمکی باعث از بین رفتن زمین‌های کشاورزی و در نتیجه رها شدن آنها توسط صاحبانشان شده است که باعث شده وضعیت گردوغبار اسفناک و بسیاری از روستاها خالی از سکنه شود.
این متخصص هیدرولوژی با اشاره به تحقیقات جامعی که از وضعیت تالاب‌های گاوخونی، جازموریان، مهارلو، بختگان و شادگان انجام داده است، می‌گوید: تحقیقات نشان می‌دهد میانگین بارندگی سالانه در تالاب گاوخونی اندکی کاهش یافته، ولی دما با شیب تند‌تر افزایش یافته است. مسئولان وزارت نیرو تصمیم گرفته‌اند آب را پشت سد‌ها در بالادست نگهداری کنند، اما می‌بینید از این آب برای کشت برنج در 20هزار هکتار اراضی بالادست استفاده می‌شود؛ درحالی‌که اگر مدیریت آب به سمت تغییر الگوی کشت می‌رفت و به جای برنج، ذرت با مصرف آب کمتر کشت می‌شد 300میلیون مترمکعب آب به‌نفع تالاب گاوخونی صرفه‌جویی می‌شد.