سفر؛ مسئله حل‌نشدنی مدیریت کرونا

نیما شایان- خبر‌نگار

در تمام 19‌ماه مواجهه جامعه ایرانی با کرونا، مسئله سفر از چالش‌های بسیار جدی سیاستگذاران در مبارزه با پاندمی بوده است. حتی در روزهایی که دشوارترین محدودیت‌های تردد در کشور وضع و برخی جاده‌ها به شکل فیزیکی از سوی نیروی انتظامی مسدود شد، باز هم شماری از شهروندان زیر بار محدودیت نرفته از راه‌های مختلف ازجمله استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی، خودروبر یا حتی پلاک‌ خودروهای افراد محلی، تلاش کردند مقررات منع تردد را دور بزنند و خود را به مقصد مورد نظرشان برسانند. آخرین تجربه در این زمینه محدودیت‌های وضع شده در ایام سوگواری محرم بود که اگرچه با کاهش تردد در محورهای مواصلاتی کشور مواجه بودیم، اما تصاویر شگفت‌انگیزی از تلاش برخی شهروندان برای عبور از سد نیروی انتظامی در جاده‌های مختلف در فضای مجازی و رسانه‌ها منتشر شد.
حالا و در شرایطی که وارد بیستمین ‌ماه مواجهه با کرونا شده‌ایم، یک تحقیق دانشگاهی با محوریت سفر در دوره کرونا، به نتایج جالبی رسیده است. این تحقیق که توسط مرکز تحقیقات مدیریت و پیشگیری از مصدومیت‌های حوادث ترافیکی انجام شده، از سویی از افزایش تخلفات مربوط به سرعت در دوره کرونا حکایت دارد و از سوی دیگر، اطلاعات جالبی را درباره دیدگاه‌های مردم درخصوص مسافرت آشکار کرده است.
همایون صادقی‌بازرگانی، استاد آمار و اپیدمیولوژی و رئیس مرکز تحقیقات مدیریت و پیشگیری از مصدومیت‌های حوادث ترافیکی در گفت‌وگو با همشهری، در اعلام برخی یافته‌های این تحقیق که به سفارش مؤسسه ملی توسعه تحقیقات علوم‌پزشکی جمهوری اسلامی ایران انجام شده است، می‌گوید: «داده‌های استخراج‌شده از این تحقیق که با تکمیل پرسشنامه از سوی مشارکت‌کنندگان حاصل شده است برای یک‌ماه پیش و مربوط به استان آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی، تهران، فارس، سیستان و بلوچستان، کرمان و اردبیل است. در این تحقیق به حمل‌ونقل و کوویدـ19از منظر مسافرت نگاه کرده‌ایم. الگوی سفرها از حیث اینکه از چه وسیله نقلیه‌ای استفاده شده، بیشترین دلیل سفرها چه بوده، محل اقامت در طول سفر کجا بوده و اگر با وسایل نقلیه عمومی سفر انجام شده است به چه میزان از رعایت نکات بهداشتی توسط مسافران رضایت وجود دارد، مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین دیدگاه‌های مردم درباره انواع محدودیت‌های ترددی دوران کرونا دریافت شده است.»

تمایل کم به قرنطینه 2 روزه در مقصد سفر
صادقی‌بازرگانی با اعلام اینکه فقط 14درصد پاسخگویان این تحقیق عنوان کرده‌اند که در طول دوره پاندمی کرونا در مسافرت (بین‌شهری داخل کشور یا خارج از کشور) همه مسافران حاضر به رعایت پروتکل‌های بهداشتی هستند، اذعان داشت: «تجربه 30درصد مشارکت‌کنندگان در این تحقیق نشان می‌دهد که اکثر مسافران نکات بهداشتی دوران کرونا را رعایت کرده و 21درصد گفته‌اند که حدود نیمی از مسافران پروتکل‌ها را رعایت می‌کنند.»
خطرناک بودن سفر در دوران کرونا وقتی تصویر واضح‌تری به‌خود می‌گیرد که بدانیم فقط 40درصد از افراد گفته‌اند که اگر حین مسافرت علائم مشکوک بیماری کرونا را در خود ببینند سریعا به نخستین مرکز یا واحد بهداشتی یا درمانی جهت بررسی‌های لازم مراجعه می‌کنند. همچنین در این تحقیق، کمتر از 25درصد افراد اظهار کرده‌اند که اغلب اوقات و همیشه در طول مسافرت با وسایل‌نقلیه ‌عمومی در شرایط اپیدمی کرونا به افرادی که از ماسک استفاده نکرده و یا پروتکل‌های بهداشتی را رعایت نمی‌کنند، تذکر می‌دهند.
اما در بررسی رفتار شخصی افراد در سفرهای دوران کرونا متوجه می‌شویم که هموطنان‌مان چندان به قرنطینه شدن در بدو ورود به مقصد اعتقادی ندارند و آنجا که مجبور نباشند اصلا به قرنطینه فکر هم نمی‌کنند. عضو هیأت علمی دانشگاه علوم‌پزشکی تبریز در این‌باره به همشهری گفت: «در این تحقیق متوجه شدیم که فقط حدود 20درصد از افراد تحت مطالعه، اغلب اوقات یا همیشه پس از رسیدن به مقصد به‌علت اپیدمی بیماری کرونا، زمانی را جهت قرنطینه شخصی و عدم‌ارتباط با مردم درنظر گرفته بودند.»

نارضایتی 67درصدی از بهداشت وسایل نقلیه عمومی
بررسی رفتارهای سایرین یعنی دیگر مسافران در ارتباط با پیشگیری احتمالی از انتشار ویروس، محور دیگری است که در این تحقیق و در پرسش از پاسخگویان مورد توجه قرار گرفته است؛ به‌طوری‌که یافته‌های حاصل از آن نشان می‌دهد که 67درصد افراد مشارکت‌کننده در این مطالعه از وضعیت رعایت نکات بهداشتی مرتبط با بیماری کوویدـ19توسط مسافران وسایل نقلیه‌عمومی نظیر اتوبوس، مینی‌بوس و قطار رضایت نداشته و 33درصد عنوان کرده‌اند که اغلب اوقات یا همیشه مسافران وسایل نقلیه عمومی به رعایت نکات بهداشتی مرتبط با کرونا می‌پردازند.
از پاسخ‌هایی که توسط افراد تحت مطالعه، به دست آمده است، 66درصد از مردم در دوران کرونا با خودروی شخصی به سفر رفته و در میان وسایل‌نقلیه عمومی، اتوبوس و هواپیما هر کدام با 12درصد بیشترین سهم را در جابه‌جایی بین‌شهری شهروندان دارند.

سفر به قصد تفریح و دیدار خویشاوندان
بیشترین قصدی که برای سفر گزارش شده، سفر به قصد تفریح و دیدار اقوام و نزدیکان است که 64درصد پاسخگویان با چنین قصدی در دوران کرونا به سفر رفته‌اند. این در حالی است که سفرهای درمانی و کاری (که می‌توان جزو سفرهای ضروری تلقی کرد) کمتر از یک‌چهارم سفرهای مردم در دوران کرونا را به‌خود اختصاص داده‌است.
نزدیک 40درصد پاسخگویان در این تحقیق درباره محل اقامت‌شان در طول سفر گفته‌اند که به منزل اقوام و آشنایان می‌روند. صادقی‌بازرگانی در تحلیل این آمارها گفت: «این آمار در حالی است که باید درنظر داشته باشیم افرادی که محل اقامت‌شان در سفرها، منزل اقوام و آشنایان است در معرض خطر بیشتری نسبت به افرادی که در هتل اقامت می‌کنند، قرار می‌گیرند. یا افرادی که به قصد تفریح سفر می‌کنند، خطر بیشتری تهدیدشان می‌کند. البته نزدیک 25درصد افراد به‌دلیل کوتاهی سفر در جایی اقامت نداشته‌اند که یک بعد این کوتاهی سفر می‌تواند بیانگر ملاحظه شرایط کرونایی توسط شخص مسافر باشد یا اینکه از اساس و بدون هیچ ملاحظه و اجباری، مدت سفر کوتاه تنظیم شده است.» صادقی‌بازرگانی افزود: «در گزارش تجربه کسانی که در طول دوران محدودیت مبادرت به سفر کرده‌اند، مشخص شد که از هر 4نفر، 3نفر معتقد بوده‌اند که مسئولان مرتبط با حمل‌ونقل عمومی ازجمله شهرداری‌ها، پایانه‌های مسافربری، فرودگاه‌ها، پلیس راهور، رانندگان و کمک‌رانندگان نظارت کافی را بر اجرای پروتکل‌های بهداشتی در طول سفر با وسایل حمل‌ونقل عمومی اعمال نمی‌کنند. انتظار می‌رود مجموعه دولت در بحث‌های مدیریتی و نظارتی مرتبط با رعایت پروتکل‌ها در حمل‌ونقل عمومی جدیت بیشتری به خرج دهد.»

60درصد مسافران موافق محدودیت‌های ترددی
استاد آمار و اپیدمیولوژی دانشگاه علوم‌پزشکی تبریز در ادامه ارائه یافته‌های این تحقیق، افزود: «وقتی از شرکت‌کنندگان این تحقیق، پرسیده شد که چقدر موافق محدودیت‌های ترددی مرتبط با بیماری کوویدـ19هستند، بیش از 60درصد افراد تحت مطالعه با محدودیت تردد شبانه درون‌شهری، محدودیت مسافرت به نقاط قرمز و نارنجی برای پلاک‌های غیربومی، تعطیلی برخی صنوف و مشاغل و پلمب یا جرایم سنگین صنوفی که محدودیت فعالیت را رعایت نمی‌کردند، اعلام موافقت کرده و بیش از 60درصد پاسخگویان نیز از ضرورت مجازات قابل‌توجه صنوفی که محدودیت را رعایت نمی‌کنند، حمایت کرده‌اند. همچنین 76درصد افراد معتقد بودند باید برگزارکنندگان مراسم جمعی در دوران محدودیت‌ها تحت مجازات جدی قرار گیرند.»

ناکارآمدی جریمه‌های محدودیت‌های ترددی
رئیس مرکز تحقیقات پیشگیری از آسیب حوادث جاده‌ای در ادامه گفت‌وگو با همشهری به ارائه گزارش تردد روزانه برون‌شهری در محورهای مواصلاتی استان تهران در فروردین‌ماه سال‌های 1398، 1399و 1400پرداخت و اعلام داشت: «تجهیزات نظارتی در محورهای مواصلاتی استان تهران نشان می‌دهد که در فروردین‌ماه 1400، 68میلیون و 469هزارو 489وسیله‌نقلیه تردد کرده‌اند که نسبت به‌مدت مشابه در سال 1399، 7/61درصد افزایش یافته و نسبت به دوره قبل از پاندمی کووید (فروردین‌ماه) سال 1398با 2/10درصد کاهش مواجه شده است. همچنین مقایسه این آمار با متوسط تردد روزانه در فروردین‌ماه استان تهران نیز 3/7درصد کاهش را نشان می‌دهد. همینطور نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که حجم کل تردد روزانه خودروهای سبک (سواری و وانت) در محورهای مواصلاتی استان تهران در برخی روزهای تابستان 1399که کشور درگیر کرونا بوده است نسبت به بالاترین میزان تردد این خودروها در سال 1398هم بیشتر شده است.» صادقی‌بازرگانی، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم‌پزشکی تبریز در تحلیل الگوهای تردد قبل و حین دوران کرونا گفت: «تحلیل نمودارها و الگوی تردد نشان می‌دهد که رفتار مثبت مردم در مواجهه با شرایط کرونایی، آرام‌آرام شکل می‌گیرد، ولی رفتار منفی مردم با شیب و سرعت بیشتری از رفتار مثبت‌شان اتفاق می‌افتد؛ بنابراین یک نتیجه این است که اگر برای قرنطینه به مردم فشار بیاوریم، قبول نمی‌کنند؛ به‌طوری که اگر مدتی بیشتر رعایت و سفرهایشان را لغو کنند، در بازه زمانی دیگری سفر جبرانی خود را می‌روند. تا اینجا به‌نظر می‌رسد که با وجود ممنوعیت تردد و جریمه‌های وضع‌شده برای آن، توفیقی در اجرای این قرنطینه مقطعی و کوتاه‌مدت و به‌تبع آن کاهش مطلوب در حجم تردد روزانه وسایل‌نقلیه در جاده‌های استان تهران حاصل نشده است. البته باید منتظر ماند و دید که در روزهای آینده چه اتفاقی خواهد افتاد.»
 
  سرعت خودروها در کرونا بالا رفت
یافته‌های تحقیقی که جهت استخراج و مدل‌سازی الگوی سفر، الگوی تردد و الگوی سرعت خودروها در دوران کرونا انجام گرفته، حاکی از آن است که براساس داده‌های ترافیک‌شمار، تخلفات سرعت در ایام کرونا افزایش یافته است. رئیس مرکز تحقیقات مدیریت و پیشگیری از مصدومیت‌های حوادث ترافیکی در این مورد توضیح داد: «با وجود اینکه ترددها در فروردین‌ماه سال‌جاری و سال گذشته در مقایسه با مدت مشابه در سال 1398کاهش یافته است، اما در مقابل آمار ثبت‌شده توسط دوربین‌های نظارتی حاکی از افزایش میانگین سرعت متوسط وسایل‌نقلیه و نیز افزایش نرخ تخلف سرعت غیرمجاز در محورهای مواصلاتی استان تهران در فروردین‌ماه سال‌جاری و سال گذشته در مقایسه با سال 1398است؛ به‌طوری‌که در فروردین‌ماه 1400، میانگین نرخ تخلف سرعت غیرمجاز در استان تهران نسبت به‌مدت مشابه در سال 1399برابر 8درصد کاهش یافته و نسبت به فروردین‌ماه سال 1398با حدود 77درصد افزایش مواجه شده است.» حالا فصل تابستان به پایان رسیده، آمارهای ابتلا به کرونا پایین آمده، پیک پنجم را رد کرده‌ایم و تعداد شهرهای قرمز در کشور آن‌قدر ترسناک نیست. همچنین واکسیناسیون مردم سرعت گرفته و به‌زودی تمام گروه‌های سنی واجد شرایط تحت واکسیناسیون قرار می‌گیرند. در نتیجه احساس امنیت در مردم در حال افزایش است. آموزش‌ها هم حداقل در مهر‌ماه کماکان مجازی است. در این شرایط و با توجه به الگوی تردد مردم در تابستان و با استناد بر تحلیل‌های انجام یافته، نظر این اپیدمیولوژیست را درخصوص پیش‌بینی وضعیت سفر در مهر‌ماه نیز جویا شدیم. او با اشاره به اینکه مردم وقتی در دوره‌ای از پاندمی کوویدـ19بیشتر ملاحظه‌کاری می‌کنند، در دوره‌ای دیگر سفر جبرانی خود را می‌روند، گفت: «هر چند تجربه نشان داده است که پیش‌بینی در دوره پاندمی کوویدـ19نمی‌تواند دقیق باشد، اما دلایلی وجود دارد که انتظار افزایش تعداد سفر در مهر‌ماه را داشته باشیم؛ موکول شدن بازگشایی مدارس به آبان‌ماه، شتاب بالای انجام واکسیناسیون در کشور و عملکرد موفق واکسیناسیون در انتهای تابستان برخی از این دلایل هستند.»