جعبه چوبی ۶ میلیون دلاری

 ترمه هوشیار
 
13مرداد 1373 بویینگ727 جعبه مهر و موم شده‎‌‎ای را از پاریس به تهران منتقل کرد؛ جعبه‎‌‎ای که حاوی 118برگ از یکی گران‎‌‎قیمت‌ترین آثاری بود که در طول تاریخ ایران خلق شده است؛ «شاهنامه شاه طهماسبی». شاهنامه شاه طهماسبی اگر نگوییم مهم‎‌‌ترین و گران‎‌‎قیمت‎‌‎ترین اما بی‎‌‎تردید یکی از برترین‎‌‎های هنر ایران است که در 500سال اخیر به تصویر در‌آمده‌است. آنچه این اثر را منحصر‌به‌فرد می‎‌‎کند 258صفحه نگارگری است که داستان‎‌‎های مهم شاهنامه را به تصویر کشیده و کار دست بزرگ‎‌‎ترین نگارگران ایرانی دوران صفوی است. این اثر بی‎‌‎قیمت تاریخی برخلاف نامش با دستور شاه اسماعیل، بنیانگذار سلسله صفوی آغاز شد. بنا به نوشته کتاب‎‌‎های تاریخی، شاه اسماعیل در نیمه سلطنت خود دستور داد تا سلطان محمد، نگارگر مشهور مکتب هرات که به تبریز آمده بود، کانونی هنری را راه‎‌‎اندازی و نگارگری این شاهنامه را آغاز کند. با مرگ شاه اسماعیل شاه طهماسب اول جانشین او شد که جدا از جنگ‎‌‎آوری، دستی در نقاشی هم داشت. دستور به ادامه کار داد و با دعوت از نگارگران بزرگی چون آقا میرک و دوست‌محمد آن را کامل کردند. گفته می‎‌‎شود کمال‎‌‎الدین بهزاد بزرگ‌ترین نگارگر قرن نهم نیز بر این کار نظارت داشته است؛ حضوری که باعث شد این اثر بزرگ تاریخی تلفیقی از 2مکتب هرات و تبریز باشد. البته در مورد حضور بهزاد با توجه به اینکه در زمان آماده‎‌‎سازی کتاب، او در سن پیری بود و ریاست کارگاه نیز در دست سلطان محمد میرمصور بود بیشتر نظارتی بود و حضور شاگردانش مثل آقا میرک که بعد از سلطان محمد سرپرست کارگاه می‎‌‎شود پررنگ‎‌‎تر است. اما از آن‎‌‎جا که کمال‎‌‎الدین بهزاد روی کارهایش امضا نمی‎‌‎گذاشت ممکن است بعضی از پیکره‎‌‎ها کار او باشد. نکته قابل‌توجه این است که روی 16صفحه کتاب مهر شاه طهماسب وجود دارد. کتاب در هزار و چند‌صفحه با خط نستعلیق و 258تابلو روی کاغذی بسیار نازک و دست‎‌‎ساز با تذهیب آماده و جلد بسیار نفیسی برای آن تهیه شد. کتاب برای 40سال در دربار صفوی بود و بعد از آن به عثمانی برده شد. درباره اینکه این اثر چطور به عثمانی رفت2روایت وجود دارد؛ یکی آنکه شاه طهماسب یا سلطان‌محمد خدابنده این کتاب را همراه با قرآنی که آن هم با خط نوشته و تذهیب شده بود، در سال983 قمری به‎‌‎منظور تحکیم روابط و به‎‌‎منظور تبریک به تخت نشستن سلطان‌سلیم دوم، در هیأتی به دربار عثمانی می‎‌‎فرستد.
«بوداغ قزوینی» در «جواهر‌الاخبار» نوشته این هیأت به سرپرستی شاهقلی، حاکم ایروان، مرکب از320نفر از مقامات دربار و 40نفر بازرگان بوده است که هدایایی با تعداد اغراق‎‌‎آمیز 19هزار شتر با خود حمل می‎‌‎کردند، برای سلطان عثمانی به‎‌‎عنوان هدیه می‎‌‎فرستد. البته تا‎‌‎کنون اثری از این قرآن پیدا نشده است اما روایت دوم این است که این اثر در شلوغی‎‌‎های بعد از مرگ شاه طهماسب ربوده و به عثمانی برده شده‌است. تا سال1903 اطلاعات محدودی از این شاهنامه در منابع عثمانی وجود دارد اما در این سال شاهنامه شاه طهماسبی توسط بارون روتشیلد به‎‌‎عنوان مالک به نمایشگاه هنر اسلامی در موزه هنرهای اسلامی پاریس قرض داده می‎‌‎شود. سال1959میلادی آرتور هاتن، بازمانده کارخانه‎‌‎های بلورسازی کورنینگ آن را از نوه بارون روتشیلد خرید و شاهنامه طهماسبی در محافل هنری اروپا به «شاهنامه هاتن» تغییر نام داد. هوتن یا هاتن در سال1970 برای رهایی از بدهی مالیاتی، 78صفحه از این شاهنامه را به موزه «متروپولیتن» هدیه داد. البته روایتی هست که او در دهه70 میلادی نامه‎‌‎ای به شاه می‎‌‎نویسد و پیشنهاد می‎‌‎دهد که این شاهنامه را به قیمت 20میلیون دلار بخرند اما محمدرضا پهلوی قیمت آن را زیاد می‎‌‎داند و آن را نمی‎‌‎خرد. از این تاریخ به بعد نگاره‎‌‎های شاهنامه شاه طهماسب که به شاهنامه هاتن شناخته می‎‌‎شد سر از موزه‎‌‎های مختلف درمی‎‌‎آورد.7مجلس آن در حراج کریستی به مبلغ یک میلیون دلار فروخته می‎‌‎شود. یک برگ آن در موزه رضا عباسی و 10برگ در موزه آقاخان در تورتنو و 3برگ در حراجی ساتبی فروخته‌می‎‌‎شود. بخشی هم به ناصر داوود خلیلی فروخته شده است. 78برگ از این شاهنامه هم در موزه متروپلیتن و یک برگ در موزه بریتانیاست. 118برگ آن نیز در خانواده هاتن می‎‌‎ماند و بعد از مرگ او به‎‌‎صورت امانی در بانک لویدز جاخوش می‎‌‎کند. در سال72 خانواده هاتن به ایران پیشنهاد می‌دهند این 118برگ را به مبلغ 6میلیون دلار بفروشند. آنها پیشنهاد دومی هم داشتند و آن هم تعویض تابلوی زن شماره 3ویلم دکونینگ موزه هنرهای معاصر با این نسخه بود. براساس گفته کارشناسان هنری البته ارزش تابلوی دکونینگ بیشتر از این بود اما ایران موافقت می‎‌‎کند و با پیگیری حسن حبیبی، معاون اول وقت رئیس‎‌‎جمهور و دکتر مهدی حجت، رئیس سازمان میراث فرهنگی این معامله انجام شده و 118برگ شاهنامه با کشتی حمل پرتقال به اروپا منتقل و در مرداد 1373 با پرواز بویینگ727 به تهران منتقل می‎‌‎شود. اورهان پاموک، نویسنده برنده نوبل اهل ترکیه که در سال82 به ایران سفر کرده بود برای دیدن بخشی از شاهنامه شاه طهماسبی آمده و در اثر مهمش به نام «من سرخ» به آن اشاره‌می‎‌‎کند. او همچنین در کتاب «زنی با موهای قرمز» نیز به این شاهنامه و شاهنامه بایسنقری اشاره می‎‌‎کند. در این سال‎‌‎ها ایران تلاش کرده‌است که بخش دیگری از این شاهنامه را به موزه هنرهای معاصر منتقل کند اما در فروردین93 یک برگ از این شاهنامه به مبلغ 7، 4میلیون پوند در حراجی ساتبی فروخته شد که رکورد فروش آثار ایرانی را شکست. در سال93 فرهنگستان هنر با همراهی موزه هنرهای معاصر 116نگاره موجود را همراه با 33 نگاره موزه متروپلیتن و 10نگاره خلیلی در لندن و 9نگاره موزه آقاخان و 3نگاره موزه قطر و 13تصویر متن شاهنامه و یک برگ موزه رضا عباسی منتشر کرد.