رنج برداشت برای ما، ثروت فرآوری برای آنها

فاطمه عباسی-  خبرنگار

 بر اساس آمار غیرسمی کشت گیاهان دارویی در هر هکتار، 10 شغل ایجاد می‌کند و به همین دلیل این حوزه می‌تواند در ایران با داشتن 11 اقلیم از 13 اقلیم جهان و یکی از بهترین خاستگاه‌های رشد و تکثیر گیاهان دارویی راهی برای توسعه اقتصادی، اشتغال‌زایی و رفع محرومیت باشد. هرچند استان‌های محرومی چون چهارمحال‌و‌بختیاری، کهگیلویه‌وبویراحمد و لرستان که قابلیت رشد و تولید 8 هزار گونه گیاهی را دارند، اما خراسان‌رضوی، فارس، اصفهان، کرمان و همدان با وجود شرایط بهتر اقتصادی، به ترتیب رتبه یک تا پنجم کشت گیاهان دارویی را به خود اختصاص داده‌اند. آخرین گزارش مرکز آمار ایران نشان می‌دهد نرخ بیکاری در استان‌ چهارمحال‌وبختیاری 5/14، کهگیلویه‌وبویراحمد 1/10، لرستان 9/16 است که چرخه اقتصادی و سودآوری بالای کشت گیاهان دارویی می‌تواند بخشی از این مشکل را رفع کند. 
طبق پیش‌بینی سازمان بهداشت جهانی میزان تولید و مصرف گیاهان دارویی در سطح جهان در سال ۲۰۵۰ به 5 هزار میلیارد دلار خواهد رسید در حالی که فقط 4/0 درصد از کل سهم تجارت جهانی در این حوزه به ایران تعلق دارد. علاوه بر کم‌آبی، اتخاذ سیاست‌ها و برنامه‌های غیراصولی، مواردی چون مکانیزه نبودن کاشت، داشت و برداشت، خام‌فروشی، نبود صنایع تبدیلی و بسته‌بندی دلالی افراد سودجو موجب شده است نه استان‌های محروم سهمی از این طلای سبز داشته باشند و نه کشور بتواند از مزایای این ثروت بهره ببرد.  

خام‌فروشی، آفت اصلی گیاهان دارویی
محمدحسین مالکی، ساکن اصفهان که مزرعه‌ای 50 هکتاری از انواع گیاهان دارویی به ویژه گل‌محمدی و زعفران در «وارده» شهرکرد در استان چهارمحال و بختیاری دارد، خام‌فروشی را یکی از مهم‌ترین مشکلات این حوزه می‌داند. 
او که با هزینه شخصی کارگاهی کوچک در کنار مزرعه‌اش برای فرآوری محصولات گیاهی ایجاد کرده، امیدوار است بتواند برند اختصاصی خود را تولید کرده و با صادر کردن محصولاتش سودی عایدش شود. 
مالکی کشت گیاهان دارویی را پر هزینه و درآمد خام فروشی آن را  بسیار ناچیز توصیف می‌کند و می‌گوید:  پولی که از خام‌فروشی نصیب کشاورز می‌شود حتی به اندازه هزینه کارگرها هم نیست. دلال بازی‌ها هم به ویژه در صنعت زعفران و گل محمدی زیاد است، چون خرید تضمینی و حمایتی از کشاورز وجود ندارد و دلالان با کمترین قیمت محصول را از دست کشاورزان خارج می‌کنند و چند برابر قیمت به مصرف‌کننده می‌فروشند.
او نبود دستگاه‌های فرآوری و شرکتی که بتوانند محصول را در شهرهای بزرگ به فروش برسانند، مشکل دیگر این حوزه می‌داند و توضیح می‌دهد: قیمت گیاهان دارویی نوسان زیادی دارد. تسهیلات دولتی هم آن قدر با تاخیر پرداخت می‌شود که ارزش پیگیری کردن ندارد. 3 سال پیش من درخواست وام کردم و اگر همان زمان این وام پرداخت می‌شد می‌توانستم صنایع تبدیلی تهیه کنم، اما این تسهیلات سال گذشته پرداخت شد که با آن حتی پیاز زعفران هم نمی‌شود خرید. 
مرگ گیاهان دارویی در نبود صنایع تبدیلی
هر چند مسئولان وعده از مکانیزه شدن و تحول اقتصادی در این صنعت ارز آور می‌دهند، اما همچنان صادق نامور، کارشناس اقتصاد کشاورزی مهم‌ترین چالش اقتصادی در این حوزه را فقدان صنایع تبدیلی می‌داند. او توضیح می‌دهد که ایران با وجود برخورداری از ذخایر عظیم گیاهان دارویی به علت کمبود صنایع تبدیلی و فرآوری، سهم بسیار کمی در صادرات این محصول سودآور دارد در حالی که تمرکز بر تولید و صادرات این محصولات می‌تواند ارزش افزوده زیادی برای کشور ایجاد کند و از طریق درآمد ارزی حاصل از آن، وابستگی کشور به نفت را کاهش دهد.
این کارشناس اقتصادی با تاکید بر اینکه سهل انگاری در این مورد موجب واگذاری بازار و سود حاصل به کشورهای و مهاجرت نیروی تحصیل‌کرده و متخصص از داخل کشور خواهد شد، می‌افزاید: به عنوان مثال این مساله را می‌توان درباره گیاه زعفران به وضوح مشاهده کرد. کشور اسپانیا در حالی به عنوان بزرگترین تولیدکننده زعفران مطرح است که فقط یک درصد زعفران دنیا را تولید می‌کند، اما در مقابل ایران با وجود تولید 90 درصد زعفران دنیا فقط به دلیل نداشتن صنایع تبدیلی حدود ۵ درصد از این بازار بزرگ را به خود اختصاص داده است. نامور معتقد است مسئولان جهاد کشاورزی باید علاوه بر تاکید روی افزایش سطح کشت، برنامه جامع و مدونی برای افزایش صنایع تبدیلی داشته باشند تا با ایجاد صنایع بسته‌بندی، بتوان از صادرات آن‌ها ارزش افزوده کسب کرد. 
وعده جهاد کشاورزی برای توسعه صنایع تبدیلی
اهمیت توسعه صنایع تبدیلی در حوزه کشت گیاهان دارویی آنجایی اهمیت بیشتری می‌یابد که سودجویان با استفاده از این کمبود به جان بازار افتاده‌اند و با خرید محصولات‌ خام و خروج فله‌ای آن‌ها از کشور، زمینه محرومیت بیشتر را فراهم می‌کنند و انگیزه فعالیت را از کشاورز و تولیدکننده می‌گیرند. به همین دلیل هم، کارشناسان کوتاه شدن دست واسطه‌ها را در کنار توسعه صنایع تبدیلی به عنوان راهی برای بهبود عملکرد کشت گیاهان دارویی پیشنهاد می‌کنند.

صنایع تبدیلی، لنگ اعتبار 
مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی البته در این باره توضیحاتی دارد و می‌گوید که با مکانیزه شدن کشت برخی از محصولات گیاهی علاوه بر بهبود عملکرد، کاهش هزینه‌ها و قدرت رقابت در عرصه‌های جهانی می‌توان جلوی سودجویی دلالان را گرفت.  حسین زینلی اما به نکته دیگری هم اشاره می‌کند و آن ناآگاهی کشاورزان از ‏فرآیند تولید و عدم توانایی در جذب سرمایه‌گذاران است؛ مشکلی که برای رفع آن وزارتخانه علاوه بر ایجاد صنایع تبدیلی در برخی استان‌ها، به ایجاد دستورالعمل‌های فنی برای هدایت سرمایه‌گذاران پرداخته است. او در این باره توضیح می‌دهد: سرمایه‌گذاران را هدایت کردیم تا با تبدیل و فراوری تولیدات گیاهان دارویی، ارزش افزوده آن ‌ها را چند برابر کنند. امیدواریم با افزایش اعتبار در این زمینه بتوانیم در تمامی استان‌ها صنایع تبدیلی ایجاد کرده و صادرات را رونق دهیم. 
سراب صادرات بدون حمایت داخلی 
با وجود این اظهار امیدواری اما آمارها از سقوط رتبه ایران در صادرات گیاهان دارویی می‌گوید. طبق آمار، تا سال ۱۳۸۲، ایران پنجمین صادرکننده گیاهان دارویی بود که به دلیل وجود برخی مشکلات به رتبه ۳۲ تنزل پیدا کرد و اکنون فقط زعفران و گل محمدی عمده‌ترین گیاهان دارویی صادراتی هستند.  یکی از صادرکنندگان گیاهان دارویی در خراسان رضوی در کنار مسائلی مانند تحریم‌ بانک‌های بین‌المللی و کم آبی، نبود مدیریت صحیح جنگل‌ها و مراتع را هم دلیل کاهش میزان صادرات گیاهان دارویی می‌داند و به همشهری می‌گوید:‌ در گذشته دولت با ایجاد طرح طوبی، یارانه‌ای را برای کمک به تولیدکنندگان گیاهان دارویی به کشاورزان می‌داد که این امر موجب افزایش تولید و صادرات گیاهان دارویی می‌شد اما این یارانه قطع شد. 
سعید مردانی قطع حمایت دولت و مشکلات کم آبی را موجب کاهش صادرات گیاهان دارویی ایران می‌داند به طوری که قیمت تمام شده گیاهان دارویی ایران با سایر کشورها قابل رقابت نیست.  مردانی با بیان اینکه نبود کشت ارگانیک، آلوده شدن منابع آبی و نبود مدیریت صحیح سم و کود شیمیایی از عوامل دیگر کاهش صادرات گیاهان دارویی هستند، عنوان می‌کند: در یک دوره زمانی دولت با در اختیار گذاشتن سم و کود شیمیایی موجب آلوده شدن خاک‌های کشاورزی شد به طوری که گیاهان از حالت ارگانیک خارج شدند و این مسائل موجب تنزل جایگاه ایران در صادرات گیاهان دارویی جهان شد.  این صادرکننده گیاهان دارویی معتقد است وزارت جهاد کشاورزی باید برنامه‌های حمایتی را برای پشتیبانی از تولید گیاهان دارویی انجام دهد تا صادرات این محصولات افزایش پیدا کند. او تاکید می‌کند که وزارت جهاد کشاورزی باید با ایجاد یک مدیریت جدی مساله آب را پیگیری کند و با در اختیار گذاشتن اراضی کشاورزی از منابع ملی برای کشت گیاهان دارویی موجب حمایت تولید کنندگان شود. 

صادرات بدون استاندارد شدنی نیست
حتی اگر وعده‌های مطرح شده وزارت جهاد کشاورزی درباره توسعه صنایع تبدیلی و حمایت دولت هم محقق شود، نباید از مشکل دیگر کشت گیاهان دارویی غافل شد؛ تولید بدون استانداردهای جهانی. نکته‌ای که  کارشناسان اقتصادی معتقدند یکی از اصلی‌ترین عوامل در توسعه صادرات و افزایش ارزش‌افزوده در این بخش است.  رئیس یکی از شرکت‌های دانش بنیان در زمینه ساخت داروهای با پایه گیاهی در مازندران این موضوع را تایید می‌کند و به همشهری می‌گوید: هدف ما صادرات محصول به کشورهای اروپایی است تا بتوانیم آورده ارزی داشته باشیم، اما بسیاری از این کشورها استانداردهای ما را قبول ندارند و باید از مراکز معتبر علمی اروپایی مدرک تخصصی داشته باشیم که با توجه به تحریم‌ها این امر به راحتی امکان‌پذیر نیست.
محمد مهدی جعفری توضیح می‌دهد که استانداردهای اروپایی روی ارگانیک بودن محصولات تاکید دارند که بسیاری از ترکیبات گیاهان دارویی ما ارگانیک نیست، زیرا خرید محصولات طبیعی هزینه زیادی دارد. به گفته وی، عصاره گل سرخ غیرارگانیک لیتری 60 میلیون تومان است در حالی که عصاره ارگانیک این گل لیتری 200 میلیون تومان به فروش می‌رسد. با توجه به تفاوت قیمت بسیاری از شرکت‌های فراوری ترجیح می‌دهند در نبود اعتبار کافی، از محصولات غیر ارگانیک استفاده کنند. 
  
در حال حاضر سهم تبادلات گیاهان دارویی و فرآورده‌های مرتبط با آن در دنیا حدود 123 میلیارد دلار بوده و کشور ما با احتساب صادرات زعفران و گل محمدی از این تبادلات، سهم بسیار ناچیزی در حدود 305 میلیون دلار دارد. بر اساس آمار، بیشترین حجم صادرات گیاهان دارویی ایران به پاکستان و امارات و پس از آن آلمان، ژاپن و چین انجام می‌شود، اما به دلیل آماده نبودن بستر‌های مناسب و محدود بودن تکنولوژی فرآوری آن‌ها در داخل کشور، گیاهان دارویی تولیدی به ‌صورت خام و فله‌ای صادر می‌شود که علاوه بر تخریب طبیعت و از بین بردن ذخایر ژنتیکی، ارزش افزوده چندانی هم ندارد. 
این در حالی است که کشورهای پیشرفته دنیا نبه‌سرعت در حال سرمایه‌گذاری روی این حوزه هستند. در میان این کشور‌ها، آلمان وضعیت جالبی دارد. این کشور سابقه‌ای در تولید و مصرف گیاهان دارویی ندارد، اما با برنامه‌ریزی دقیق و منسجم توانسته خود را به عنوان یک قطب در تولید گیاهان دارویی در جهان معرفی کند. در حال حاضر درآمد ارزی آلمان فقط از طریق فرآوری و تولید گیاهان دارویی بیش از دو برابر درآمد ارزی ایران از طریق فروش نفت خام و حدود ۶۰ میلیارد یورو است؛ برنامه‌ریزی که ایران می‌تواند با داشتن ظرفیت‌های بسیار در کشت و تولید گیاهان دارویی برای اشتغال‌زایی در استان های محروم، افزایش صادرات و درآمد ملی از آن بهره ببرد. 

حذف واسطه‌ها با سامانه گیاهان دارویی 
مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی با بیان اینکه سال 98 سطح زیر کشت گیاهان دارویی در کشور به 228 هزار هکتار رسیده است به همشهری می‌گوید: ما درصدد هستیم علاوه بر افزایش تولید، زنجیره ارزش گیاهان دارویی را نیز افزایش دهیم. به همین منظور در حال راه‌اندازی شرکت‌های بازارساز و بازارگردان به ویژه در استان‌های حوزه زاگرس که محرومیت بیشتری دارند، هستیم. این شرکت‌ها محصولات گیاهان دارویی که بر اساس قطب بندی در استان‌های مختلف تولید می‌شوند را به صادرکننده‌ها و بازرگانان و همچنین به کشورهای دیگر معرفی خواهند کرد و بر این اساس می‌توانیم محصول را به قیمت بالاتری به کشورهای دیگر صادر کنیم.  حسین زینلی با بیان اینکه به زودی در استان‌ها انبارهای بورس کالا فعال می‌شود،‌ می‌افزاید: این انبارها از سوی بخش خصوصی مدیریت خواهد شد و طبق دستورالعمل‌هایی که دارند، محصولات گیاهی باید استانداردهای خاصی را رعایت کنند تا برای فروش در بازارهای داخلی و صادرات آماده شوند. مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی به راه‌اندازی 2 سامانه گیاهان دارویی هم اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: این سامانه‌ها شهریور به بهره‌برداری می‌رسد و می‌تواند به کشاورزان کمک کند که محصولاتشان را به صورت آنلاین به فروش برسانند. اتفاقی که دست واسطه‌ها را کوتاه می‌کند. این سامانه همچنین می‌تواند کشاورز را به تولید‌کننده و صادرکننده معرفی کند. مجریان گیاهان دارویی در هر استان نیز کار با این سامانه را به کشاورزان آموزش خواهند داد.