سیر تا پیاز طرح ترافیک قدیم و جدید

علی پیرحسین‌لو/ مشاور اجتماعی معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران
چرا «طرح ترافیک» را می‌فروشند؟ مگر شهر و خیابان‌های آن فروشی است و اگرنه، مگر می‌شود گفت پول بده و هوا را آلوده کن؟! پاسخ مفصل است، اما خلاصه‌اش را روزهای پنجشنبه در مرکز تهران می‌توان دید. قیمت‌گذاری، یکی از معدود ابزارهای شناخته‌شده برای مدیریت تقاضای سفر است. اگر تعیین هزینه عوارض به عامل تنظیم‌کننده رفتار را از معادله خارج کنیم، نه‌تنها ترافیک از کنترل خارج می‌شود، بلکه قدرت اعمال سیاست هم از دست می‌رود.

اگر هیچ عاملی نباشد که استفاده از خودروی شخصی را مهار کند، در شرایطی که هیچ کنترلی بر تولید و تزریق خودرو به بازار و شماره‌گذاری و سرانه مالکیت آن وجود ندارد، قیمت سوخت بازدارنده نیست و شهروندان هم معتقدند حمل‌ونقل عمومی نیز راحت و به‌اندازه نیست، نتیجه این می‌شود که خیابان‌های شهر از حجم خودروی شخصی تک‌سرنشین منفجر خواهد شد؛ وضعیتی که برخی مردم معتقدند الان در تهران اتفاق افتاده است. شهرداری تهران در یک سال اخیر یک تجربه عجیب داشت: سرفاصله حرکت 3 خط مترو (۱، ۲ و ۴) از 6دقیقه به 4 دقیقه کاهش یافت اما عجیب بود که میزان تقاضای سفر با مترو افزایش نیافت؛ یعنی تنها اتفاقی که افتاده، این است که همان مسافران موجود با معطلی کمتری سوار قطار می‌شوند. اما کسی خودروی شخصی را کنار نگذاشته تا از مترو استفاده کند. چرا؟

واقعیت این است که سیاست شهرداری در 2 دهه اخیر در حوزه ترافیک، به‌غایت خودرومحور بوده و با ساخت مداوم بزرگراه و تونل و تعریض معابر و تسهیلات مکرر به‌خودروسواران و... عملا توسعه حمل و ‌نقل عمومی را کم‌اثر کرده است. حتی تلاش‌های بسیار و قابل‌تقدیر برای ساخت خطوط متعدد مترو نیز اگرچه تعداد سفرهای آن بخش را افزایش داده، اما چیزی از حجم خودروهای شخصی کم نکرده است. نتیجه این شده که نسبت استفاده از خودروی شخصی در مجموع سفرهای روزمره، حتی کمتر از 2 دهه قبل است که مترو نداشتیم.

شهرداری تهران اکنون در نقطه‌ای قرار دارد که باید این سیاست را تغییر دهد. توسعه حمل‌ونقل عمومی و محدودکردن خودروی شخصی، 2بال یک پروازند. نمی‌شود از یکی بدون دیگری نتیجه گرفت. اما شیوه‌های سابق مدیریت کاهش تقاضای سفر و مشخصا طرح ترافیک، در عمل با عوارض گسترده اجتماعی همراه بود. طرح ترافیک جدید و طرح حذف زوج و فرد، در واقع گام‌های جدی در مسیر آن تغییر سیاست و کاهش این عارضه‌های اجتماعی است. توضیح می‌دهم که چگونه.

طرح ترافیک جدید در قدم اول علاوه بر هوشمندسازی ثبت ترددها، به حذف رانت‌ها و برابرسازی قیمت‌ها برای همه پرداخت و حالا در طرح جایگزین زوج ‌و فرد، تبعیض‌های موجود بین پلاک فرد و زوج هم برطرف می‌شود. در طرح ترافیک جدید برای نخستین بار علاوه بر خودروهای هیبریدی، برای معاینه فنی برتر هم ۲۰ درصد تخفیف تعیین شد تا همه به تعمیر و کاهش آلایندگی خودروها ترغیب شوند. حالا برای سال آینده این تخفیف به ۲۵ درصد افزایش یافته است. این باعث شده که میزان افزایش قیمت برای خودروهای کمتر آلاینده، عملا حدود نصف دیگران (کمتر از ۸درصد، در مقابل ۱۵درصد برای خودروهای معاینه فنی عادی) باشد.

یکی از مهم‌ترین آسیب‌های تعیین محدوده‌های ترافیکی، شب‌مردگی و حتی خالی‌از‌سکنه بخش‌هایی از مرکز شهر بوده است. مطالعات اجتماعی طرح ترافیک جدید به این واقعیت توجه داشت و امکان خروج قبل از ۸:۳۰ صبح و بازگشت بعد از ۱۷ عصر را در سال‌جاری برای ساکنان محدوده درنظر گرفت. اکنون برای سال آینده، امتیاز مهم دیگری برای ساکنان هر دو محدوده درنظر گرفته شده که نرخ عوارض آنها را به نصف دیگران کاهش داده است. این تصمیم جسورانه، شاید مهم‌ترین تغییر مثبت در ابعاد اجتماعی هر دو محدوده باشد و پیش‌بینی می‌شود که وضعیت سکونت و کسب‌وکار در محدوده‌ها به کلی متحول خواهد شد و تلخی سالیان دراز از کام ساکنان محدوده طرح، زدوده خواهد شد.

به لحاظ ترافیکی هم طرح ترافیک جدید موفق شد در چند بُعد مختلف به‌ویژه انتقال سفرها از ساعات اوج به غیراوج، ترافیک محدوده مرکزی شهر را طبق گزارش‌ها حدود ۳۰ درصد کاهش دهد. اکنون در طرح جایگزین زوج و فرد هم با تغییر راهبردی از «ممنوعیت» به «محدودیت»، کاهش سرجمع روزهای مجاز به ۲۰ روز در فصل و همزمان اعطای حق تصمیم و انتخاب به‌خود شهروندان، پیش‌بینی می‌شود که ترافیک محدوده دوم (زوج و فرد سابق) هم کاهش یابد و هم در مرزهای محدوده سیال شود؛ مرزهایی همچون همت و چمران و نواب که هم‌اکنون به‌شدت از ترافیک رنج می‌برند. در سال گذشته، گام اعتمادساز مهم دیگری هم برداشته شد که اخیرا به ثمر رسید: از سال آینده، درآمدهای طرح ترافیک صرفا خرج توسعه حمل‌ونقل عمومی و پاک می‌شود. علاوه بر این، با جدا کردن جریمه از عوارض و تقویت زاویه‌نگاه اجتماعی، نظام کلی طرح به‌گونه‌ای تغییر می‌کند که شهروندان به قانون‌گرایی بیشتر تشویق شوند. اکنون با حذف زوج و فرد، شرایط به‌گونه‌ای طراحی شده که زمینه برای رفتار قانونی برای مردم فراهم‌تر شود. در مجموع اگرچه با این طرح‌های جدید نمی‌توان همه مسائل مرتبط با آلودگی هوا و ترافیک و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آنها را حل کرد، ولی این گام‌های مؤثر را باید قدر دانست و به فکر اقدامات مکمل برای کنترل ناوگان بار، ساماندهی موتورسیکلت‌ها، افزایش ظرفیت حمل‌ونقل عمومی، توسعه مسیرهای دوچرخه و گسترش انسان‌محوری در شهر بود.