انقلابی‌ها در پیر دولاب
چند روایت از شکل‌گیری قدیمی‌ترین مسجد محله
پریسا امیرقاسم‌خانی|خبرنگار:
دولاب یکی از محله‌های تاریخی تهران است که قدمت زیادی دارد. اغلب تاریخ‌شناسان معتقدند که دولاب از قدیم‌الایام روستا بود. این محله با توجه به پیشینه تاریخی‌اش هویت و داستان‌های محلی باورنکردنی دارد. امروز وقتی وارد محله دولاب می‌شوید نام مسجد «پیر» را از کوی و برزن می‌شنوید. وقتی از میدان شهید آیت‌الله سعیدی به سمت تکیه دولاب می‌روید در کوچه امیر سلیمانی بنای نسبتاً قدیمی را مشاهده می‌کنید که روی سردر آن نوشته شده: «مسجد شهید نواب صفوی». این مسجد در نگاه اول شبیه سایر مساجد محله است؛ ساختمانی با دیوارهای آجری و در و پنجره‌های آهنی سبز رنگ که در یک طبقه واقع شده است.
مسجد حیاط کوچکی حدود 4، 5مترمربعی دارد. چند پله شما را به سمت پایین می‌برد و روبه‌رو شبستان و محراب 200مترمربعی هست. نام شهید نواب صفوی خاطرات متفاوتی از مبارزان دهه 60 را در ذهنتان تداعی می‌کند ولی نکته جالب اینکه در میان اهالی با نام مسجد پیر شهرت پیدا کرده است. اهالی می‌گویند که مسجد پیر نخستین و قدیمی‌ترین مسجد محله دولاب است. نخستین تصویرهای اهالی از نمای مسجد، بنایی خشتی و گلی با در چوبی و زمینی پوشانده از حصیر است. حدود 50 سال قبل بنای مسجد را بازسازی کردند که به شکل امروزی درآمد.
داستان ساخت کاروانسرا و آب‌انبار
در محله دولاب درباره مسجد پیر چند روایت محلی متفاوت وجود دارد که معروف‌ترین آنها می‌گوید زمانی در محله هیچ‌گونه بنایی وجود نداشت و بیابانی بود و محله به مکان دور از آب شهرت داشت. آن زمان فقط تعداد محدودی کاروانسرا در محله وجود داشت که مسافران و زائران چند روز در آن اطراق می‌کردند. روزی یک فرد پیر مسلمان و مؤمن واقعی به یکی از کاروانسراها می‌آید و متوجه می‌شود که اطراف کاروانسرا مسجدی وجود ندارد. به همین دلیل در اطراف کاروانسرا یعنی همین مکان مسجد پیر امروز بنای اولیه مسجد پیر را می‌سازد و اطراف آن ساکن می‌شود. به مرور با ساخت مسجد بر تعداد جمعیت ساکن اطراف آن افزوده می‌شود و چون آن پیر از نخستین ساکنان محله بود و به پیر دولاب شهرت داشت مسجدی هم که می‌سازد به نام او یعنی مسجد پیر معروف می‌شود.
قدمت مسجد پیر در روایت محلی به حدود هزار سال می‌رسد. «مهدی حق‌شناس» از اهالی قدیمی دولاب می‌گوید: «بعدها کنار مسجد پیر، حمام قدیمی و آب‌انباری نیز ساخته می‌شود. امروز از آب‌انبار کنار مسجد نشانه‌ای نیست ولی حمام قدیمی نبش کوچه مسجد دیده می‌شود که قدمتی چند صد ساله دارد و این روزها به‌صورت انباری درآمده و خاک می‌خورد.» روایت محلی دیگری نیز درباره مسجد پیر وجود دارد که می‌گوید پیر دولاب وجود خارجی ندارد و مسجد پیر صرفاً به دلیل قدمت و اینکه نخستین مسجد محله دولاب بوده به مسجد پیر شهرت پیدا کرده است.
اذان سر تنور نانوایی
بسیاری از اهالی قدیمی دولاب چهره مرشد حاج شاطر رجب نانوا را به یاد دارند؛ مرد مؤمنی که حدود صد سال قبل در محله دولاب زندگی می‌کرد و اذان‌گوی مسجد پیر بود. اهالی قدیمی صدای الله‌اکبر حاج «رجب» را به یاد دارند که شب‌های ماه مبارک رمضان بالای سقف گنبدی شکل مسجد پیر می‌رفت و هنگام سحر در مسجد اذان می‌گفت. آنها هنگام سحر با صدای حاج رجب از خواب بیدار می‌شدند. نام مسجد پیر که می‌آید چهره او هم در ذهن تداعی می‌شود. حاج رجب فقط اذان‌گوی مسجد پیر نبود. یکی از ویژگی‌های او این بود که یک نانوایی در محل داشت و در واقع نانوای محله به شمار می‌رفت.
پسر او حاج «مهدی رمضانی دولابی» می‌گوید: «آن زمان نانوایی شغل سختی بود. پدرم در تنور هیزمی نان می‌پخت و به مردم می‌داد. مسجد پیر یکی از معدود مسجدهایی است که از قدیم‌الایام 3 نوبت نماز صبح و ظهر و مغرب در آن اقامه می‌شود. پدرم چون اذان‌گوی مسجد پیر بود هنگام ظهر سر تنور نانوایی همان‌طور که نان می‌پخت اذان هم می‌گفت.» حاج مهدی تعریف می‌کند: «پدرم اعتقاد داشت اذان‌گویی مسجد پیر باعث برکت نانی می‌شود که به مردم می‌دهد و رزق و روزی خودش را هم افزایش می‌دهد. به همین دلیل تا آخرین لحظه زندگی‌اش دست از اذان‌گویی مسجد پیر برنداشت.»
خاطرات انقلابی
مسجد پیر به دلیل سابقه تاریخی و هویتی‌اش از همان ابتدا مرکز توجه اهالی بوده است. به‌عنوان مثال حدود 60 سال قبل مسجد، محل مبارزات انقلابی اهالی دولاب بود و امروز برای آنها یادآور خاطرات افراد سرشناس انقلابی است. در دوران قبل از دهه 60 منزل شهید نواب صفوی کنار مسجد پیر قرار داشت و مسجد پایگاه اصلی مبارزات او و دوستانش بود. آنها بیشتر در مسجد قرار می‌گذاشتند و با یکدیگر دیدار داشتند. به علاوه نواب صفوی پیشنماز مسجد نیز به شمار می‌رفت. افراد سرشناس انقلابی و مذهبی دیگر هم مانند حاج تقی متبحری، حاج شیخ مهدی حق‌پناه، حاج علی جعفری، حاج عبدالله صالحی، خلیل طهماسبی و... نیز به مسجد رفت‌وآمد داشتند. سال‌ها بعد از شهادت نواب صفوی، نام او در دهه60 بر سردر مسجد پیر حک شد.
