واگذاری ETFها؛ شکست یا موفقیت

وزیــر اقتصـاد درحــالی از عـرضه واحــد‌های صندوق سرمایه‌گذاری دارا دوم تا پایان سال خبر داد که آمار‌ها نشان می‌دهد قیمت واحد‌های عرضه شده صندوق دارایکم و پالایش یکم از زمان عرضه تاکنون با نزول مواجه شده و به زعم اغلب سهامداران عرضه صندوق‌های سرمایه‌گذاری دولتی یک تجربه شکست خورده و حتی به جو بی‌اعتمادی در بازارسرمایه دامن زده است.
به گزارش همشهری، فرهاد دژپسند، وزیر اقتصاد اعلام کرد: صندوق دارا دوم، شامل باقیمانده سهام دولت در سهام بانک‌ها و بیمه‌ها، تا پایان سال عرضه می‌شود. به گفته او، حتی شاید صندوق سرمایه‌گذاری فولادی هم عرضه شود. پیش‌تر دولت صندوق‌های سرمایه‌گذاری دارا یکم و پالایش یکم را در نیمه نخست سال عرضه کرده بود.
صندوق سرمایه‌گذاری دارا یکم در ۱۳ اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۹ پذیره نویسی شد. ۳ میلیون نفر به خرید واحدهای این صندوق اقدام کردند. بعد از این پذیره‌نویسی، معاملات واحد‌های این صندوق به‌طور مستقیم از طریق بورس از 4تیر‌ماه آغاز شد. در فاصله کوتاهی قیمت هر واحد از این صندوق در بازار سهام به مرز 34هزار تومان رسید. اما این قیمت چندان دوام نداشت و بعد از آن قیمت یونیت(واحد)‌های این صندوق شروع به نزول کرد؛ به‌طوری که از آن تاریخ تاکنون قیمت واحد‌های این صندوق به‌طور مداوم ظرف 6‌ماه گذشته نزول کرده و اکنون به محدوده 16هزارو 820تومان رسیده است. قیمت این واحدها در هنگام پذیره‌نویسی در اردیبهشت‌ماه امسال، ۱۰هزار تومان تعیین شده بود. اگر چه سرمایه‌گذارانی که واحد‌های این صندوق را خریداری کرده‌اند هنوز وارد زیان (از اصل سرمایه) نشده‌اند، اما با محاسبه میزان تورم در 6‌ماه گذشته، بازده 250درصدی شاخص و نزول 50درصدی واحد‌های این صندوق می‌توان گفت عملا خریداران واحد‌های این صندوق بازده مطلوبی نداشته‌اند و حتی زیان هم کرده‌اند؛ ضمن اینکه این نزول به افت اعتماد عمومی به عرضه‌های دولت هم منجر شد؛ به‌ویژه آنکه بعد از آن عرضه یونیت‌های صندوق سرمایه‌گذاری پالایش یکم هم به سرنوشت مشابهی دچار شد.
وضعیت صندوق پالایش یکم حتی بدتر هم بود؛ به‌طوری که از آغاز معاملات این صندوق در بازار سهام قیمت واحد‌های این صندوق از محدوده 13هزار تومان به 8هزارو 230تومان رسیده است. اما چرا چنین اتفاقی رخ داد و ریشه‌های این نزول و بی‌اعتمادی شکل گرفته علیه دولت چیست؟
چرا دولت به سمت ‌ETFها رفت؟
برای حل معما و چالش‌های به‌وجود آمده برسر عرضه دو صندوق سرمایه‌گذاری دارا و پالایش یکم بهتر است به بررسی دلایل واگذاری سهام با چنین روشی بپردازیم. بخش عمده سهامی که در 2 دهه گذشته فروخته شده است یا از طریق مزایده و مذاکره و سهام عدالت بوده یا اینکه به روش حراج، بلوک سهام شرکت‌های بزرگ در بورس و فرابورس فروخته شده است. اما چرا دولت به سمت تغییر در روش واگذاری‌ها رفت و هدفش از عرضه دارا و پالایش یکم چه بود؟
امسال ۳۳ هزار میلیارد تومان از سهام شرکت‌های دولتی فروخته شده که از این میزان ۱۸ هزار میلیارد تومان آن در قالب 2صندوق سرمایه‌گذاری دارایکم شامل باقیمانده سهام دولت در بانک‌های ملت، تجارت، صادرات ایران و بیمه‌های البرز و اتکایی امین و پالایش یکم شامل باقیمانده سهام دولت در پالایشگاه‌های تبریز، تهران، اصفهان و بندرعباس واگذار شد. این تحقق درآمد از محل عرضه سهام در سال‌های اخیر بی‌سابقه بوده و رشد قابل توجهی نسبت به سال قبل داشته است. دلیل آن هم تغییر شیوه واگذاری بوده است. در واگذاری‌هایی که به روش نقد و اقساط در گذشته انجام می‌شد، ریسک وصول نشدن اقساط در آینده همیشه وجود داشت، اما در واگذاری در قالب صندوق‌های سرمایه‌گذاری یا ‌ای‌تی‌اف‌ها(ETF) مبلغ فروش همان ابتدا به‌صورت نقد دریافت می‌شود، عملاً ریسک وصول نشدن اقساط در آینده به‌صورت کامل از بین می‌رود و با واگذاری سهام از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری، دولت هم می‌تواند به منابع نقدی دسترسی داشته باشد  و هم میزان درآمد حاصل شده بیشتر از گذشته است.

دلیل شکست چه بود؟
بررسی‌ها نشان می‌دهد هدف اصلی دولت در تغییر روش واگذاری‌ها به‌دلیل تنگناهای مالی ناشی از تحریم‌ها و همینطور شیوع کرونا، افزایش درآمدزایی و دسترسی به منابع نقد بوده است.
نگاه صرف به درآمد‌زایی موجب شد نوسان قیمت واحد‌های این صندوق‌ها برای دولت چندان مهم نباشد در ابتدا هیچ بازارگردانی برای این صندوق‌ها درنظر گرفته نشد. حالا هم که این صندوق‌ها بازار‌گردان دارند. به زعم کارشناسان به‌دلیل بزرگ بودن ابعاد آنها بازارگردان‌ها نمی‌توانند صندوق‌ها را به درستی راهبری کنند.
درنظر نگرفتن بازار گردان برای این صندوق‌ها از همان ابتدا موجب شد این صندوق‌ها به محل نوسان‌گیری برخی سهامداران خرد تبدیل شود.
محمد خبری‌زاد، کارشناس بازار سرمایه در این‌باره می‌گوید: دارا یکم یک صندوق است و ارزش صندوق‌ها باید براساس خالص ارزش دارایی‌ها محاسبه شود، اما قیمت دارا یکم براساس 75درصد خالص ارزش دارایی‌ها محاسبه می‌شود. این اتفاق در شرکت‌های سرمایه‌گذاری عادی است، اما تفاوت قیمت صندوق‌ها با خالص ارزش دارایی‌ها باید حدود 5 درصد باشد. او می‌افزاید: چون صندوق دارا یکم بازارگردان نداشت نوسان قیمت آن با خالص ارزش دارایی‌ها بیش از 20درصد شد. 
بر این اساس صندوق دارا یکم 20درصد پایین‌تر از خالص ارزش دارایی‌های صندوق در بازار سهام معامله می‌شد و چون بازارگردان ندارد به محل نوسان‌گیری برای سهامداران خرد تبدیل شد و اگر بازارگردان با منابع کافی وارد عمل شود به مرور قیمت صندوق به خالص ارزش دارایی‌ها خواهد رسید و رشد خواهد کرد.
همایون دارابی، کارشناس بازار سرمایه درباره دلایل شکست عرضه پالایش یکم به‌عنوان دومین صندوق سرمایه‌گذاری دولتی می‌گوید:در مورد پالایش یکم حرف اساسی قبل از واگذاری این بود که دولت یک رگولاتوری در بخش نفت، گاز و پتروشیمی قرار دهد تا بتواند شفافیت را در بخش پالایش ایجاد کند؛ به این معنی که مثلاً وقتی یک پالایشگاه نفت می‌خرد مشخص شود چه نفتی را با چه قیمتی خریده و صورتحساب خرید اعلام شود یا وقتی دولت نفت را با تخفیف سنگین به خارجی‌ها می‌فروشد همان تخفیف‌ها را به داخلی‌ها هم بدهد.
دارابی ادامه داد: در واقع موفقیت دارا دوم در گرو شفاف‌سازی‌ اقتصاد پالایشگاه است که متأسفانه هم‌اکنون چنین چیزی وجود ندارد. او گفت: دولت هر زمان که بپذیرد این کارها را انجام دهد وضعیت این صندوق بهبود می‌یابد، اما هم‌اکنون کسی نمی‌داند روند دارا دوم چطور خواهد بود.
دارابی تأکید کرد: دارا دوم باید یک بازارگردان قوی داشته باشد تا حداقل ارزش سهام را متناسب با ارز خالص دارایی‌های آن نگه دارد، اما هم‌اکنون یک آشفتگی در قیمت و ارزش دارا اول و پالایش یکم داریم و این حالت به‌خاطر نبود بازارگردان ایجاد شده است؛ به همین دلیل سازمان بورس باید یک بازارگردان قوی برای این صندوق‌ها اعلام کند تا بازارگردان تضمین کند که ارزش هر واحد صندوق متناسب با ارزش خالص دارایی‌ها باشد. اگر سازمان بورس یک مجوز بازارگردانی به یک مجموعه سبدگردانی بدهد گام مؤثری در حفظ ارزش این صندوق‌ها برداشت است.

  دفاعیه وزیر اقتصاد از عرضه ETFها
درحالی‌که انتقاد‌های زیادی نسبت به واگذاری صندوق‌های سرمایه‌گذاری دولتی وجود دارد،  وزیر اقتصاد در دفاع از واگذاری سهام به روش صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETFها) گفت: عمده شواهد واگذاری‌ انجام پذیرفته در سال‌های اخیر بیانگر آن است که خصوصی‌سازی شرکت‌های دولتی از طریق عرضه در بورس منافع بیشتر و چالش‌های کمتری را به‌دنبال داشته و باید اذعان کرد که واگذاری از طریق بازار سرمایه نسبت به روش‌های خارج از بازار از مزایای بیشتری برخوردار است. فرهاد دژپسند ادامه داد: در واگذاری‌هایی که به روش نقد و اقساط انجام می‌شود، ریسک وصول نشدن اقساط در آینده همیشه وجود داشت؛ به‌نحوی که خریداران شرکت‌های واگذار شده به روش مزایده عمدتا در بازپرداخت اقساط به مشکل بر می‌خورند و فراوانی آنها در جدول بدهکاران اقساط معوق سازمان خصوصی‌سازی بیشتر از خریداران بلوک‌های بورس است. وزیر اقتصاد ادامه داد: ویژگی روش اخیر وجود امکان انتقال مالکیت به افراد بیشتر است، چون هر شخص با هر سرمایه‌ای قادر است در اینگونه عرضه‌ها حضور یابد، ضمن اینکه، چون تخفیف داده می‌شود، امکان توزیع ثروت بهبود پیدا می‌کند. وزیر اقتصاد افزود: از منظر تامین منابع نیز برای دولت ارجحیت دارد چرا که سریع‌تر به نتیجه می‌رسیم. عرضه بلوکی سهام برخی شرکت‌ها را چندبار تجربه کردیم و به‌دلیل نبود متقاضی، موفق نبود. نیاز به منابع فراوان برای اندک متقاضیان و توجه به فضایی که در مورد خصوصی‌سازی‌، اخیراً به‌وجود آمده است استقبال و تقاضا برای مشارکت در خرید بلوکی سهام شرکت‌ها را به نحو قابل توجهی کاهش داده است، به‌نحوی که در جلسات متعدد، باوجود ارائه مشوق‌های مختلف باز هم بخش خصوصی تمایلی برای خرید بنگاه‌های دولتی از خود نشان نداد.