شمع‌هایی به یاد انجمن مرده بلدی

سیدمحمد فخار

هنوز جوهر حکم مظفری بر سربرگ قجری خشک نشده بود که انجمن‌های بلدی با تکیه بر قانون مصوب 1325قمری با اختیارات کافی و با استقلال قابل‌توجهی، از جهت گزینش اعضا و میزان حضور و مداخله قوه مرکزی به رتق‌ و فتق امور شهرها پرداختند. البته در پی کودتای 1299و تغییر پادشاهی و استقرار دیکتاتوری، انجمن‌های شهر در محاق افتادند و با وضع و اجرای قانون بلدیه 1309شمسی و آیین‌نامه اجرایی آن، قانونا و عملا این انجمن‌ها استقلال خود را از دست دادند و به عوامل فاقد‌الاختیار قدرت مرکزی تبدیل شدند. این وضع تا شهریور 1320و اشغال ایران توسط متفقین ادامه داشت تا آنکه در دهه20 با بازشدن نسبی فضای سیاسی و شروع نهضت ملی‌شدن نفت، انجمن‌های شهر نیز موردتوجه قرار گرفتند و با قانون تشکیل شهرداری و انجمن شهر 1328و سپس لایحه قانون شهرداری1331اختیار و استقلال نسبی خود را در اداره امور شهرها باز یافتند. البته عمر این دوره نیز تا کودتای 28مرداد 1332بود که پس از آن دوباره نقش انجمن شهر در اداره امور شهرها روزبه‌روز کم‌رنگ‌تر شد و با تصویب قانون شهرداری مصوب 1334و اصلاحات بعدی آن، انجمن‌های شهر عمدتا به نهادهای تشریفاتی تبدیل شدند. در سال‌های پایانی دهه40 اما شرایط به نفع انجمن‌های شهری تغییر کرد و با روی کارآمدن شهردارانی چون غلامرضا نیک‌پی، برخی اقدامات با تصمیم انجمن روی ریل افتاد.


در تاریخ انجمن بلدی که تا قبل از انقلاب جسته گریخته ادامه داشت و بعد نام شورای شهر گرفت، تنها نام 2نفر به‌عنوان منتخبان مستقیم انجمن شهر دیده می‌شود که جواد شهرستانی و غلامرضا نیک‌پی هستند و در فاصله سال‌های 1347تا 1356، 123‌ماه شهردار تهران بودند. جز این دوره کوتاه، انجمن‌های بلدی عملا توسط حکومت انتخاب می‌شدند و در پی آن شهرداران، وابستگی بیشتری به حکومت داشتند.

نخستین دوره

 شمار اعضای انجمن در نخستین دوره برای شهرهای بزرگی مانند تهران، تبریز و مشهد ٣٠ نفر، شهرهای متوسط ٢٠ نفر و شهرهای کوچک ١٦ نفر تعیین شده بود. ٦ محله یعنی بازار، سنگلج، دروازه دولت، چاله‌میدان، عودلاجان و شهر نو در تهران، درگیر انتخابات انجمن بلدی بودند. همچنین تنها 7شهر در نخستین دوره فعالیت‌های انجمن‌های بلدی، این انجمن را تشکیل دادند. ضعف‌ها و کاستی‌ها در دیگر شهرها بود که نگذاشت آن انجمن شکل گیرد. اما جالب است در ولایت گیلان، هم شهر رشت و هم بندرانزلی که اتفاقا روابط خوبی با هم نداشتند، انجمن بلدی تشکیل دادند. دلیل اصلی‌اش آن بود که در نخستین دوره مجلس شورای ملی هنگامی که تقسیمات کشوری را مشخص می‌کردند، رشت را به‌عنوان ولایت شناختند. بر همین مبنا طبق قانون، انجمن‌های ولایتی هر شهری برچیده و جای آن انجمن بلدی تشکیل شد.

 چالش‌های انجمن‌ بلدی

مهم‌ترین چالش انجمن‌های بلدی ایران در تمام دوره‌های آن، مسائل مالی بود. انجمن‌ها از نظر مالی مستقل نبودند و چیزی را پیشنهاد می‌کردند که عملا مجلس و نهادهای بالادستی مثل وزارت داخله، به آن اهمیت نمی‌دادند. حکومت از منابع مهم درآمدزایی خود دست‌برنمی‌داشت و انجمن بلدی نیز برای مصرف‌های خویش، به اینگونه منابع مالی نیاز فراوان داشت. عبدالله مستوفی در کتاب «شرح زندگانی من» به اعتراض مردم و اصناف در این زمینه اشاره کرده و نوشته است: در اصفهان وقتی تحصیل‌دار حکومت، نزد رئیسان اصناف رفت تا مالیات بگیرد، با شگفتی یکی از آنان روبه‌رو شد که گفت «پس اینا کو جا شاه عباس نشسته‌ان چی‌چی می‌گوئن؟» منظور او انجمن بلدی اصفهان بوده است. بدین‌ترتیب اداره امور محلی با بهداشت، آبادانی، تنظیف و تصحیح نرخ اجناس نتوانست در شهرها به خوبی پیگیری شود.

دعوای اقلیت‌های مذهبی

حضور اقلیت‌های مذهبی در این انجمن‌ها، موضوعی چالش‌برانگیز بود. طبق قانون اساسی مشروطه، اهالی مملکت ایران در مقابل قانون دولتی متساوی‌الحقوق بودند اما پذیرش حضور اقلیت نزد جامعه سنتی سخت بود. در تهران و محله عودلاجان که یهودی‌نشین زیاد داشت، انتخاب لقمان کلیمی در انجمن بلدی موجب بروز اعتراض بازاریان شد. همچنین حاج علی‌آقا پس از انتخاب، اعلام کرد که وکالت ارامنه محله سنگلج را دارد و ارامنه اعتراض کردند. اصل انتخابات اما سرانجام با بررسی هیأت نظارت تأیید شد.
 
قوانین تشکیل انجمن بلدی

6خرداد 1309نخستین قوانین تشکیل انجمن بلدی با نام «نظامنامه بلدیه» به تصویب کمیسیون داخله و مجلس‌شورای ملی رسید. طبق این نظامنامه تشکیلات بلدیه شامل انجمن بلدی و اداره بلدیه می‌شد. ‌انجمن بلدی مرکب بود از 6 تا 12نفر که در تهران 12، در مرکز ایالات و ولایات درجه اول 9نفر و در سایر نقاط 6نفر عضو داشت.

انتخابات انجمن

انجمن بلدی شرایط خاصی برای انتخاب و تشکیل داشت؛ والی یا حاکم برای تشکیل انجمن از طبقات مالکان و تجار و اصناف 6نفر ناظر تعیین می‌کردند و شرایط انتخاب اعضای انجمن نظارت، دارابودن اعتماد عمومی، معروف به امانت و‌ دارای سواد بود. همچنین برای تحریرات انتخابات انجمن به قدر کفایت از اداره ایالتی یا حکومتی منشی معین می‌شد. روند انتخابات انجمن نیز چنین بود که مردم رأی مخفی می‌دادند و رأی‌دهندگان باید رأی خود را روی کاغذ سفید بی‌نشان قبلاً نوشته و با ورقه سجل احوال‌خود همراه می‌آوردند و در حضور ناظر در صندوق رأی انداخته و خارج می‌شدند. اخذ رأی نیز باید در ظرف یک روز به عمل می‌آمد که حداقل آن 10ساعت باشد. حتی قانون مدتی برای شمارش آرا درنظر گرفته بود که باید به فاصله یک روز از رأی‌گیری شروع شده و حداکثر در ظرف 5روز خاتمه یابد.

اما شرایط انتخاب‌کنندگان و انتخاب‌شوندگان که به موجب ماده5 قانون بلدیه باید منحصرا از طبقات سه‌گانه ‌تجار و اصناف و مالکان ‌باشند، چنین بود: انتخاب‌کنندگان باید تبعه دولت ایران باشند، سن آنها کمتر از 20سال نباشد و محکوم به جنحه و جنایت نباشند. همچنین در شرایط انتخاب‌شوندگان آمده بود که تبعه دولت ایران باشند، سواد فارسی داشته باشند، سن آنها کمتر از 30 و بیشتر از 60سال نباشد، در ادارات دولتی استخدام نباشند و محکوم به جنحه و جنایت نباشند.

جلسات انجمن     

رسمیت‌یافتن جلسات انجمن بلدی با حضور دوسوم اعضا حاصل می‌شد. طبق ماده 15، جلسات و آرای انجمن علنی بود و اکثریت آرا وقتی حاصل می‌شد که بیش از نصف نمایندگان رأی بدهند و رأی مخفی وقتی گرفته‌ می‌شد که یک‌ثلث از اعضا تقاضا کنند مگر در مورد وضع عوارض که حتما رأی باید علنی باشد. ماده 16نیز تأکید داشت که هر یک از اعضای انجمن بلدی که در 2 جلسه انعقادی متوالیا از حضور در جلسه بدون عذر موجه خودداری کنند از طرف رئیس بلدیه یا‌حکومت برای هر مرتبه غیبت اخطار کتبی به عمل آمده و در جلسه سوم رئیس بلدیه یا حکومت مراتب را به وزارت داخله اطلاع خواهد داد تا یک نفر به جای عضو مزبور تعیین و معرفی بشود. بدین‌ترتیب 3جلسه غیبت برابر با سلب نمایندگی بود. والی یا حاکم و رئیس بلدیه در جلسات انجمن حق شرکت در مذاکره داشته ولی حق رأی نداشتند؛ موضوعی که هم‌اکنون نیز در جلسات شورای شهر جریان دارد.

دوره نمایندگی

از طرفی جلسات رسمی انجمن ماهی یک مرتبه بیشتر نبود و درصورت ضرورت بنا بر پیشنهاد رئیس بلدیه ممکن بود به‌طور ‌فوق‌العاده تشکیل شود. دوره نمایندگی اعضای انجمن بلدی 2سال شمسی بود که از روز انعقاد رسمی انجمن شروع می‌شد. همچنین در جاهایی که وزارت داخله مقتضی می‌دانست مثل امروز، ریاست بلدیه را به‌عهده شخص حاکم یا نایب‌الحکومه محل واگذار می‌کرد.

7وظیفه انجمن بلدی

وظایف انجمن بلدی شامل 7بند بود: تعیین نوع و میزان عوارض بلدی و پیشنهاد آن توسط رئیس بلدیه به وزارت داخله برای موافقت هیأت دولت،مطالعه در بودجه بلدیه که اداره بلدیه تنظیم کرده باشد،مطالعه در تهیه وسایل برای توسعه معارف حوزه بلدی، نظارت در جمع و خرج عواید و عوارض بلدیه و رسیدگی به محاسبات بلدیه و تفریغ بودجه آن،مطالعه در پیشنهادهای اداره بلدیه راجع به تغییر نقشه شهر،مطالعه در طرز پرداخت و تأمین قیمت اراضی و ابنیه اشخاص و مطالعه در همه پیشنهادهای اداره بلدیه راجع به اصلاحات بلدی و آنچه مربوط به وظایف اداره بلدیه است.

مصوبات جالب انجمن بلدی

انجمن‌های بلدی طی سال‌های ابتدایی کار خود مصوبات عجیب و شگفتی داشتند که در این مطلب به برخی از آنها اشاره می‌شود.



 مالیات قصاب‌ها :

در بخش اسناد مهرماه سال1286 ذیل مصوبات انجمن بلدی اصفهان آمده است: «آمیرزا محمودخان تلگرافچی به انجمن وارد شدند و ذکر نمود که مطابق قانون بلدیه یکی از تکالیف انجمن این است که در حفظ صحت نوع اقدام نمایند و ازجمله آن منع کردن قصاب‌ها است که در شهر گوسفند نکشند که این مطلب اسباب عفونت هوا و تکوین میکروب وبا و سایر امراض مسری و دردهای بی‌دواست و یکی از کسانی که مشغول این کار است غلامرضا نامی کاروانسرادار است. این مطلب مذاکره شد و انجمن بلدی او را از اداره بلدیه خواستند و مجلس ختم شد. در جلسه بعد عریضه چنین نگاشتند که چون وجه اجاره قهوه‌خانه‌ها و دکاکین میدان نقش جهان و میدان چهارحوض مطابق قانون بلدیه مداخله آن با انجمن بلدی است مقرر شود قصاب‌ها یا نعجه نکشند یا وجه نشر میکروب را به بلدیه بپردازند.
برخی مصوبات انجمن بلدی در شهرهای کشور: 

تعدیل و تسفیل نرخ گوشت، نان و سایر ارزاق / تعیین محلی برای سپردن و نگاهداری اطفال و مجانین / تعیین قیمت اراضی شهر / نگهداری حادثه‌دیدگان از حریق / دریافت عوارض از اسباب‌کشی به تهران / تعمیم روشنایی شهر با چراغ گازی