محلات الگو؛ مسیری برای بازگشت هویت به تهران

حمیدرضا صارمی؛ معاون معماری و شهرسازی شهردار تهران

شهرها در حال تغییر و توسعه هستند و اکنون شاهدیم تغییرات سریع جمعیتی و گسترش و توسعه تحولات، علاوه بر ایجاد تغییرات اقتصادی، کالبدی و زیست‌محیطی، منجر به تغییرات اجتماعی می‌شوند. به این معنا که مناسبات و روابط اجتماعی هم دستخوش تغییرات شده و چون گذشته این روابط در محلات وجود ندارد و از بین رفته است.
در یک کلام هویت‌ها در شهری چون تهران می‌تواند درون خودش خرده‌فرهنگ‌هایی داشته باشد و زمینه انسجام و پیوستگی اجتماعی را فراهم کند و سبب افزایش سرمایه اجتماعی و اعتماد اجتماعی شود؛ بنابراین یکی از راه‌های حل مسائل اجتماعی و تا حدودی برون‌رفت از مشکلات کالبدی و ترافیکی، پرداختن به مباحث محله‌محوری است و ازاین‌رو محلات باید مورد توجه قرار گیرند.
در شهرک یا محلات الگو قرار است افرادی که دارای مشترکات فرهنگی هستند یا اشتراکات صنفی دارند در کنار هم زندگی کنند و از خدمات هفت‌گانه مانند امکانات آموزشی، فرهنگی، ورزشی، درمانی و... بهره‌مند شوند. همین برنامه‌ریزی سفرهای درون‌شهری را کاهش می‌دهد. این محلات مرکزیت دارند و پیوستگی در آنها شکل می‌گیرد و جدایی‌گزینی که طی چند دهه در محلات ایجاد شده است، بازخوانی و کمتر می‌شود.
در راستای محله‌محوری حتما لازم نیست یک محله الگو ایجاد کرد؛ چراکه می‌توان در یک ساختمان یا فضای عمومی، مرکز محلی پیش‌بینی و در آن کاربری‌های آموزشی، بهداشتی، ورزشی و... تعریف کرد که به‌طور منظم کنار هم قرار دارند.
درواقع الگوی محله‌محوری می‌تواند رویکرد نوین مواجهه با کلانشهر‌ها را رقم بزند. در حال حاضر هم در محلات الگو به‌دنبال پیاده‌سازی‌ معماری ایرانی- اسلامی هستیم و در این نوع معماری نور ساختمان مهم است و به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که واحدهای مسکونی بتوانند از همه جا نور بگیرند و حریم امنیتی رعایت ‌شود که در این شرایط رفاه، آسایش و کیفیت زندگی در سکونت افزایش می‌یابد.
یک محله مسکونی ایراني- اسلامی نیز باید متناسب با ارزش‌ها و فرهنگ شهروندان باشد و الگوگرفتن از طرح‌ها و برنامه‌های غربی، مناسب پیاده‌سازی در شهرهای ایران نخواهد بود. به‌منظور تحقق ایده «تهران، کلانشهر الگوی جهان اسلام»، باید عناصر مختلف شهر تهران ازجمله محلات مسکونی نشان‌دهنده این هویت باشند. تهرانِ امروز، به‌دلیل وجود عرصه‌های مناسب در مقیاس محله و حضور نیروهای متعهد و متخصص، از فرصت مناسبی برای خلق «محله الگو» برخوردار است.
یکی از دلایل عدم‌تعادل سرانه‌ها این است که اهالی یک محله، دلبستگی‌ به مکان ندارند؛ محلات الگو مرکزیت دارند و سرانه‌های خدماتی اعم از مسجد، فضای آموزشي، بیمارستان، فضای‌سبز، فضاي‌ورزشی و... به‌طور کافی در آنها در نظر گرفته می‌شود. لازمه داشتن «محلات الگو»، این است که مرز محله‌ای همانند قدیم داشته باشیم؛ همچون محلات دولاب، عودلاجان و... که باید این مرزهای محله‌ای دوباره بازسازی شوند و رویکرد ما در کلانشهری همچون تهران این است که دوباره مرکزیت به محله‌ها دهیم. ایجاد «محلات الگو» هم در بعد معماری و هم در بعد شهرسازی مورد توجه قرار گرفته است. بر همین اساس شهرداری تهران درنظر دارد که در مناطق دارای بافت فرسوده، محلات الگو ایجاد کند.
در حال حاضر با طراحی محله نفرآباد در منطقه۲۰ شهرداری تهران به‌عنوان یک محله الگو، طراحی و برنامه‌ریزی برای محله الگوی دیگری در منطقه۱۸ شهرداری آغاز شده است. این محله الگو با تمرکز بر ویژگی‌های اشاره‌شده، می‌تواند زیست جدید شهری را به‌عنوان نمونه‌ و تجربه‌ای عملیاتی، برای اقدامات بعدی توسعه در محلات مسکونی شهر تهران و حتی سایر شهرها با مدنظر قرار دادن بستر طرح، مورد استفاده قرار دهد.