سرنوشت صادرات نفت ایران درعصرجدید برجام

 محمد اشرفی | خبرنگار 

از شامگاه سه‌شنبه توافق هسته‌ای بین ایران و کشورهای موسوم به 1+5 وارد فاز جدیدی شد. توافقی که اجرای آن از اوایل سال 2016 (دی ماه 1394) آغاز شده بود، حالا بدون آمریکا به حیات خود ادامه می‌دهد. آمریکا به‌عنوان یکی از کشورهای امضاکننده توافق هسته‌ای، با اعلام خروج از برجام از بار تعهداتی که تاکنون عزمی برای اجرای صحیح آنها نداشته، شانه خالی کرده است. 

پس از آن‌که دونالد ترامپ فرمان خروج کشورش را از برجام صادر کرد، وزارت خزانه‌داری آمریکا با انتشار بیانیه‌ای از بازگشت تحریم‌های پیشین این کشور علیه ایران ظرف 90 الی 180 روز آینده خبر داد. بر اساس این بیانیه، در پایان دوره 90 روزه منتهی به 6 اوت 2018 (15 مرداد 1397) تحریم‌های مربوط به تجارت طلا و سایر فلزات گرانبها با ایران، انتقال دلار به ایران، خرید دارایی‌های خارجی ایران، خرید اوراق قرضه (مشارکت) دولت ایران، سرمایه‌گذاری در صنعت خودروسازی ایران، فروش انواع هواپیما و قطعات آن به شرکت‌های ایرانی و نظایر آن دوباره اجرایی خواهد شد. در پایان دوره 180 روزه منتهی به 4 نوامبر 2018 (13 آبان 1397) نیز تحریم‌های دیگری که اغلب تحریم‌های ثانویه محسوب می‌شوند، دوباره برقرار خواهد شد. تحریم بانک‌ها و مؤسسات مالی ایران، تحریم هرگونه معامله با شرکت ملی نفت ایران و شرکت‌های وابسته به آن، تحریم‌های بیمه‌ای و تحریم‌های مرتبط با حوزه کشتیرانی، ازجمله این تحریم‌ها هستند.

واحد اطلاعات اقتصادی نشریه اکونومیست، در گزارشی به بررسی پیامدهای خروج آمریکا از برجام و وضع تحریم‌های یکجانبه علیه ایران پرداخته است. اکونومیست بخش مهمی از گزارش خود را به سرنوشت بازار نفت در عصر جدید برجام اختصاص داده است. صادرات نفت شاید مهم‌ترین بخشی باشد که نسبت به آن نگرانی وجود دارد. بر اساس تحلیل اکونومیست در بین مشتریان عمده نفت ایران، احتمالا تنها کشورهای ژاپن و کره جنوبی با آمریکا همراه خواهند شد؛ 2کشوری که واردات نفت خود را از ایران در سال جاری میلادی 20درصد نسبت به سال گذشته کاهش داده‌اند.


دامنه تحریم‌های آمریکا

خروج آمریکا از برجام همان‌طور که انتظار می‌رفت، با بازگشت تحریم‌های یکجانبه این کشور علیه ایران همراه شد؛ تحریم‌هایی که با آغاز اجرای برجام به حالت تعلیق درآمده بودند. تحریم‌های آمریکا علیه ایران به 2 دسته کلی تحریم‌های اولیه و تحریم‌های ثانویه تقسیم می‌شوند. براساس تحریم‌های اولیه، هرگونه تجارت یا سرمایه‌گذاری در ایران برای همه اشخاص حقیقی و حقوقی آمریکایی (شامل شهروندان، افراد دارای اقامت دائم و شرکت‌های به ثبت رسیده در این کشور) و نیز شرکت‌های غیرآمریکایی تحت مالکیت یا کنترل اشخاص آمریکایی ممنوع خواهد بود. تحریم‌های ثانویه نیز بر ممنوعیت تجارت با ایران برای شهروندان و شرکت‌های سایر کشورها دلالت دارند.

مهم‌ترین بخش تحریم‌های ثانویه، تحریم بانکی است که به‌موجب آن بانک‌های آمریکایی و وابستگان آنها از هرگونه تراکنش غیرمستقیم با بانک‌های ایرانی منع خواهند شد. با توجه به اینکه در نظام بانکی بین‌المللی اغلب بانک‌ها با یکدیگر در ارتباطند و تسویه بخش عمده‌ای از معاملات دلاری را بانک‌های آمریکایی انجام می‌دهند، ممنوع شدن تراکنش غیرمستقیم بانک‌های آمریکایی با بانک‌های ایرانی عملا بانک‌های سایر کشورها را نیز از تراکنش با نظام بانکی ایران بازخواهد داشت. تحریم بانکی به‌نوعی توان ایران را در صادرات کالاهای نفتی و غیرنفتی، واردات کالاهای نیمه‌ساخته یا مصرفی، جذب سرمایه‌های خارجی و استفاده از نظام پرداخت مالی بین‌المللی، محدود خواهد کرد.


وضعیت بازار نفت

کارشناسان واحد اطلاعات اقتصادی نشریه اکونومیست پیش‌بینی می‌کنند بر اثر خروج آمریکا از برجام، هر بشکه نفت در بازارهای جهانی بین 5 تا 10 دلار بالاتر از پیش‌بینی قبلی (متوسط 66.5دلار برای سال 2018) معامله خواهد شد و میانگین قیمت هر بشکه نفت در سال 2019 نیز احتمالا 9 دلار بالاتر از پیش‌بینی 62.8دلاری قبلی خواهد بود.

بازار نفت که در حال حاضر روزانه به‌طور میانگین 130 هزار بشکه اضافه عرضه دارد، با کاهش صادرات نفت ایران دچار کمبود عرضه خواهد شد. این مسئله به نوسانات بازار نفت دامن خواهد زد و موجب خواهد شد که هر تغییر کوچکی در چشم‌انداز عرضه نفت (مثلا تشدید تنش‌های ژئوپلیتیک در خاورمیانه)، جهش کوتاه‌مدت قیمت‌ها را در پی داشته باشد.

البته در شرایط کنونی بعید به نظر می‌رسد که خروج آمریکا از برجام به‌تنهایی (بدون دخالت عوامل دیگر) قیمت نفت را برای مدتی طولانی به بالاتر از 80 دلار در هر بشکه برساند زیرا اثر ترس از محدود شدن صادرات نفت ایران و افزایش تنش‌های ژئوپلیتیک در خاورمیانه، در همین چند ماه اخیر در بازار نمایان شده است و بعید به نظر می‌رسد جهش دیگری در راه باشد. از طرفی هرچه به پایان سال 2018 نزدیک‌تر شویم، بازار بهتر متوجه خواهد شد که میزان کاهش صادرات نفت ایران به دلیل خروج آمریکا از برجام، در قیاس با رقم آن در دوران قبل از اجرای برجام، رقم قابل‌توجهی نیست. علاوه بر این، کشورهای عضو اوپک، روسیه و تولیدکنندگان نفت شیل در آمریکا قادر خواهند بود کاهش عرضه نفت ایران را تا حدی جبران کنند.

پیش‌بینی می‌شود در سال 2019 صادرات نفت ایران 400 هزار بشکه در روز نسبت به متوسط کنونی آن کاهش یابد که این رقم بسیار کمتر از کاهش یک میلیون بشکه‌ای متوسط صادرات روزانه نفت ایران قبل از اجرای برجام است. این بار آمریکا برای محدود کردن صادرات نفت ایران تلاش خواهد کرد زیرا اروپایی‌ها برخلاف گذشته دیگر تمایلی به تحریم نفت ایران از خود نشان نمی‌دهند. در حال حاضر کشورهای اتحادیه اروپا روزانه 600هزار بشکه نفت از ایران وارد می‌کنند و حتی با وجود فشارهای آمریکا بر اتحادیه اروپا، به نظر نمی‌رسد این رقم در ماه‌های آینده کاهش چندانی داشته باشد. البته فارغ از تصمیم مقامات سیاسی اتحادیه اروپا در خصوص همراهی با آمریکا در تحریم نفت ایران، شاید برخی شرکت‌های پالایشگاهی اروپایی ترجیح دهند به دلیل ریسک‌های موجود، در انعقاد قراردادهای خرید نفت از ایران با احتیاط بیشتری عمل کنند.

از سوی دیگر تنش‌های کنونی بین ترکیه و آمریکا بر سر حمایت واشنگتن از کردهای سوریه باعث خواهد شد ترکیه حاضر نشود واردات نفت خود را از ایران – که 250 هزار بشکه در روز برآورد می‌شود-  طبق خواسته آمریکا کاهش دهد. چین و هند که واردات نفت و میعانات گازی آنها از ایران مجموعا از یک میلیون بشکه در روز فراتر می‌رود و سهم زیادی از صادرات 2.5 میلیون بشکه‌ای نفت و میعانات گازی ایران را به خود اختصاص داده‌اند نیز تمایلی به مشارکت در تحریم نفتی ایران نخواهند داشت. حتی انتظار می‌رود با توجه به گسترش روابط چین و هند با ایران و تخفیف‌های مناسبی که ایران برای آنها در نظر می‌گیرد، در میان‌مدت واردات نفت آنها از ایران به میزان چشمگیری افزایش یابد.



واکنش گروه 1+5 چه خواهد بود؟

شاید آمریکا بخواهد از طریق تحریم ایران، برجام را بی‌اثر کند اما سایر کشورهایی که در مذاکره با ایران برای رسیدن به توافق هسته‌ای نقش داشته‌اند، به لغو برجام یا آغاز مذاکراتی طولانی و طاقت‌فرسا برای اصلاح آن تمایلی ندارند. کشورهای اروپایی به‌شدت نگرانند که مبادا وضع تحریم‌های جدید علیه ایران به بحرانی‌تر شدن اوضاع خاورمیانه بیانجامد؛ از طرفی آنها نمی‌خواهند مراودات تجاری خود با ایران و منافع ناشی از آن را به‌راحتی فدای خواسته‌های آمریکا کنند. امضاکنندگان اروپایی برجام یعنی انگلیس، فرانسه و آلمان به دنبال این هستند که هم روابط خود با آمریکا را در سطح کنونی حفظ کنند و هم راهی برای معافیت از تحریم‌های ثانویه آمریکا علیه ایران بیابند. حتی با وجود خروج آمریکا از برجام، کشورهای اروپایی همچنان در برابر وضع تحریم‌های جدید علیه ایران، از خود مقاومت نشان داده و برای حفظ منافع تجاری خود تلاش خواهند کرد؛ هرچند شرکت‌های اروپایی هنوز هم به دلیل ترس از تحریم‌های آمریکا، برای ورود به بازار ایران دچار تردید هستند. چین و روسیه در قیاس با قدرت‌های اروپایی، موضع مشخص‌تری در قبال خروج آمریکا از برجام دارند و از همین حالا می‌توان گفت آنها آمریکا را در اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران همراهی نخواهند کرد. آمریکا در حال حاضر با چین بر سر مسائل تجاری و با روسیه بر سر بحران سوریه به‌شدت اختلاف‌نظر دارد و بسیار بعید است که این 2کشور -که مدافعان پر و پا قرص برجام محسوب می‌شوند- زیر بار خواسته‌های آمریکا بروند. اگر کشورهای اروپایی، روسیه و چین از وضع تحریم‌های جدید علیه ایران حمایت نکنند و بخواهند برای دور زدن تحریم بانکی آمریکا علیه ایران، در معاملات تجاری با ایران از پول داخلی خود به‌جای دلار استفاده کنند، آنگاه بقای برجام در کوتاه‌مدت کاملا محتمل خواهد بود.