هر لحظه امکان وقوع حادثه‌ای دلخراش و فاجعه انسانی بازار تهران را تهدید می‌کند
آتش زیر خاکستر
فاطمه عسگری نیا
بازار تهران یا پیشانی اقتصادی پایتخت که از آن به‌عنوان یکی از شاهکارهای معماری ایرانی ـ اسلامی هم یاد می‌شود سال‌های سال است از حیث امنیت و ایمنی به‌عنوان یکی از دغدغه‌های مهم شهری مطرح می‌شود. بازاری که روزانه بالغ بر یک میلیون نفر جمعیت را از سراسر کشور در خود جای می‌دهد در طول سال‌های گذشته زخم‌های زیادی از آتش‌سوزی‌های بزرگ و کوچک بر تنش نقش بسته است. حوادثی تلخ که هر ساله تکرار می‌شوند و هربار همه می‌گویند اگر حادثه در اوج شلوغی بازار اتفاق بیفتد، فاجعه‌ای بزرگ را به همراه خواهد داشت. کوچه‌پسکوچه‌های تنگ و باریک بازار در کنار تعریف نشدن مسیرهای خروج اضطراری در آن، باعث شده تا کابوس یک فاجعه انسانی بزرگ در بازار همواره پایتخت را تهدید کند.
تاریخچه آتش‌سوزی‌ها در بازار تهران
تاریخچه آتش‌سوزی‌های قدیمی بازار تهران را که ورق می‌زنیم، تلخ‌ترین حادثه به سال 1388 برمی‌گردد. حاج «حسین صابری» از قدیمی‌های بازار است. او که حادثه سال 90 را خوب به یاد دارد، می‌گوید: «آن سال مهرماه بود که آتش به جان مغازه‌های سرای حاج حسن افتاد و بیش از 120 مغازه سرا، طعمه حریق شد. حجم این آتش آنقدر زیاد بود که آتش‌نشانی برای اطفای حریق دست به دامن 150 نیروی آتش‌نشانی و 10 ایستگاه کمکی دیگر از سایر مناطق شد. خسارت زیادی به بازاریان وارد شد، خیلی‌هایشان سکته کردند و خیلی‌ها هم بعد از آن دیگر ورشکسته شدند.»
مثل بمب در دل بازار
بعد از این در سال 90 آتش به جان بازار بین‌الحرمین افتاد؛ بازاری متراکم و شلوغ. البته در این حادثه هم شانس با کاسبان و مردم بود که قبل از شروع ساعت‌کاری بازار اتفاق افتاد. «حسن محبیان»، از کاسبان بازار، می‌گوید: «بازار بین‌الحرمین یکی از شلوغ‌ترین و قدیمی‌ترین بافت‌های تاریخی بازار تهران است. عرض یک و نیم متری این بازار و فروش مواد اشتعال‌زای آرایشی در کنار فعالیت بازار جعفری (محل عرضه روسری) باعث شده تا هر روز جمعیت زیادی به این بازار بیاید و ایمنی نبودن آنها باعث شده تا این دو بازار، مثل مین در دل بازار تاریخی تهران عمل کنند. هر آتش‌سوزی در ساعت شلوغ بازار همراه با فاجعه‌ای تلخ خواهد بود.»
به گفته او، آتش‌سوزی سال 90 این بازار هم در ساعت 9 صبح اتفاق افتاد و خسارت زیادی در بر نداشت. او می‌گوید: «ما کاسبان بازار بین‌الحرمین و روسری‌فروش‌ها، هر روز که به محل کارمان می‌آییم، می‌دانیم شاید دیگر هیچ‌وقت به خانه برنگردیم. هر روز شاهد آتش‌سوزی‌های کوچک در مغازه‌های کوچک آن هستیم. اینجا هر لحظه ممکن است منفجر شود. در هر حجره و مغازه قدیمی، کارگران و کاسبان در کنار کار، روی گاز‌های پیک‌نیک کوچک مشغول گرم کردن غذا هستند و این یعنی خطر! »
آتش‌سوزی‌های یکی دو ماه گذشته در بازار تهران بار دیگر این نگرانی‌ها را ایجاد کرد که برای پیشگیری از وقوع این حوادث چه باید کرد؟ چه آسیب‌هایی بازار تهران را تهدید می‌کنند؟
کابل‌های برق بلای جان بازار
انبارها و تیمچه‌های بازار مملو از هزاران تن کالای قابل اشتعال است که با کوچک‌ترین جرقه شعله‌ور می‌شوند و با توجه به موقعیت جغرافیایی و مکانی و دسترسی نامناسبی که دارد، چاره‌ای جز ایستادن و تماشا کردن نیست. آشفتگی سیم‌های برق بازار تهدیدی است که جدی گرفته نمی‌شود و چیزی که زیاد ابلاغ شده است اخطار و نقص در سیستم کنتورها و سیم‌کشی برق بازار و واحدهای صنفی آن است. سیم‌کشی‌های غیراستاندارد، فرسوده وگاه دارای اتصالی، در بازار به کمین نشسته است تا فاجعه‌ای تازه در بازار رقم بخورد.
راسته بازار بلورفروشان برخلاف ظاهر بزک‌دوزک‌شده‌اش، برای جلب مشتری حال و روز خوشی ندارد؛ سقف چوبی بازار حدودا 80ساله است و حسابی آماده است تا با کمترین حرارت، درست و حسابی بسوزد و همه کاسبان را در بازار به خاک سیاه بنشاند. اینها درددل یکی از کاسبان این بازار است. حسین می‌گوید: «اداره برق ۲ سال پیش آمد و کار سیم‌کشی را انجام داد. حتی جای کنتور هم برای واحدها درست کرد. اما پس از آن، ناگهان کار را نیمه‌تمام گذاشت و رفت. در واقع اداره برق با محدود کردن انشعاب‌های برق، انشعاب‌های غیرمجاز را گسترش داده است.» این‌طور که او می‌گوید، به ازای هر ۵ اشتراک مجاز در بازار، تا ۳ برابر اشتراک غیرمجاز وجود دارد.
نوسازی با مصالح اشتعال‌زا
شمشیری، مدیر دفتر توسعه محلی بازار، هم یکی دیگر از خطرات پیش روی بازار تهران را بازسازی بخش‌های مختلف بازار با مصالح اشتعال‌زا می‌داند و می‌گوید: «در اغلب بخش‌های بازار شاهد نوسازی و بهسازی مغازه‌های قدیمی هستیم و می‌بینیم که افراد به جای استفاده از مصالح سنتی به سمت استفاده از مصالح اشتعال‌زا تشویق می‌شوند که هم هزینه‌اش کمتر است و هم سریع‌تر انجام می‌شود. این مسئله باعث شده تا با کوچک‌ترین آتش‌سوزی در بازار، شاهد خسارت زیادی باشیم؛ هم به بافت تاریخی و هویتی بازار و هم به کسبه.»
او با اشاره به نقش کاسبان در وقوع حوادث ادامه می‌دهد: «آتش‌سوزی بازار «سید ولی» به خاطر سوزاندن تکه‌های چرم مصنوعی در محوطه بازار اتفاق افتاد؛ کار خطرناکی که بدون توجه به عواقب آن از سوی کاسبان انجام می‌شود، غافل از اینکه تمامی بازارها و انبارهایی که در مجموعه بازار تاریخی تهران فعالند حکم یک مین را دارند و با کوچک‌ترین جرقه‌ای شعله‌ور می‌شوند.
تهدید رستوران‌ها
در کنار تمام خطراتی که امنیت و ایمنی بازار را تهدید می‌کنند، افزایش رستوران‌های سنتی در بافت تاریخی بازار طی سال‌های اخیر به‌عنوان یکی دیگر از چالش‌های پیش روی بازار تاریخی تهران مطرح است. علت آتش‌سوزی تیمچه حاجب‌الدوله هم انفجار کپسول گاز در یکی از همین رستوران‌ها بوده است. انفجار کپسول گاز در بخش شمالی تیمچه و پرت شدن و آتش گرفتن آن در قسمت جنوبی باعث خسارت به 30 مغازه شد. حادثه‌ای که به گفته مسئول دفتر توسعه محلی بازار، اگر در ساعات شلوغی اتفاق می‌افتاد، معلوم نبود به چه فاجعه‌ای تبدیل می‌شد. او می‌گوید: «تیمچه حاجب‌الدوله یکی از مراکز نزدیک به آتش‌نشانی بازار بود. از طرفی، در ساعت خلوتی بازار این اتفاق افتاد. اگر این حادثه در اوج شلوغی بازار اتفاق می‌افتاد، نه امدادرسانی مقدور بود و نه خسارت‌ها به این اندازه.»
به گفته او، در بازار تاریخی که هنوز انشعاب گاز به‌صورت اصولی کشیده نشده، راه‌اندازی و فعالیت رستوران‌های سنتی در دل بناهای تاریخی توجیه منطقی ندارد. در رستوران‌های مسلم و شرف اسلامی ما امروز شاهد وجود ده‌ها کپسول عظیم گاز هستیم که هر کدامشان به تنهایی می‌تواند فاجعه‌ای بزرگ را در بازار خلق کنند.
لزوم ورود قوه قضاییه به موضوع ایمن‌سازی املاک در بازار
مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران هم با اشاره به آتش‌سوزی‌های اخیر در بازار بزرگ تهران گفت: «سیستم کابل‌کشی برق در راسته‌های اصلی،سراها و مغازه‌های بازار بزرگ تهران استانداردهای لازم را ندارند و اکثر تولیدی‌ها، بیش از آمپر تعریف شده از کنتورهای برق استفاده می‌کنند.»
«کاوه حاجیعلیاکبری» یادآوری کرد: «ساماندهی کابل‌های برق در راسته‌های اصلی بازار بزرگ تهران از سوی شرکت توزیع نیروی برق می‌تواند باعث اعتمادسازی و جلب مشارکت کاسبان برای اصلاح سیم‌کشی برق داخل حجره‌ها و واحدهای تجاری شخصی شود.»
او ضمن تأکید بر اهمیت پایش موقعیت استقرار رستوران‌ها و مراکز تهیه غذای فاقد سیستم گازکشی و ضرورت خارج کردن آنها از محدوده‌های پرخطر، مانند همجواری با تولیدی‌ها و مغازه‌های کیف و کفش، لوازم آرایشی و پوشاک در بازار، تصریح کرد: «نبود سیستم گازکشی و مستقر شدن رستوران‌های متعدد در نقاط مختلف بازار با منابع حجیم تأمین گاز و کپسول‌های بزرگ مقیاس، یکی از مهم‌ترین تهدیدهای ایمنی بازار محسوب می‌شود. به‌طور مثال، یکی از رستوران‌های معروف واقع در محدوده بازار به دلیل نداشتن سیستم گازکشی، از منبع گاز ۳۰ تنی برای تهیه غذا استفاده می‌کند.»
حاجیعلیاکبری با بیان اینکه اعلام شد در آتش‌سوزی اخیر تیمچه حاجب‌الدوله، بخش آجری کمتر از بخشی که با مصالح جدید بازسازی شده بود، آسیب دیده است، گفت: «استفاده از مواد و مصالح اشتعال‌زا مانند (pvc) در بازسازی، بدون توجه به کاربری، باعث گسترش و هدایت آتش می‌شود. لذا لازم است ممنوعیت استفاده از مواد اشتغالزا در هنگام بهسازی و مرمت محدوده‌های تاریخی بازار، توسط وزارت میراث فرهنگی ابلاغ شود.»
مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران در ادامه یادآور شد: «وجود اختلاف بین سرقفلی‌داران و مستأجران در مواقعی که ملک نیاز به تعمیرات دارد، مانع از هرگونه اقدام عمرانی می‌شود؛ چراکه شهرداری برای ارائه مجوز تعمیرات، رضایت کتبی و محضری مالک را درخواست می‌کند و معمولاً مالک رضایت به تعمیرات نمی‌دهد. در چنین مواردی، نیاز به رأی قضایی است که به سر قفلی‌دار اجازه دهد تا اقدام به ایمن‌سازی و مقاوم‌سازی ملک خود کند.»
حاجیعلیاکبری عنوان کرد: «بازار تهران نقشه دقیق مسیر عبور کابل‌های برق فشار قوی را ندارد و کابل‌های برق روسطحی موجود نیز ایمن‌سازی نشده‌اند. همچنین نبود سیستم دفع فاضلاب در بازار بزرگ تهران، سبب شده تا چاه‌های متعدد جذبی در بازار حفر شود که خود این مسئله بسیار خطرناک است و تهدیدی برای بازار به شمار می‌‌آید. لذا ابتدا ضروری است زیرساخت‌های بازار ساماندهی شود. برای این کار بهتر است کانال زیرزمینی انسان‌رو ساخته شود و همه تأسیسات به‌صورت دفنی ساماندهی شوند.»
او یکی از دلایل کند شدن روند امدادرسانی در شرایط بحرانی در بافت‌های ناپایدار و نفوذناپذیر همانند بافت بازار بزرگ تهران را سدمعبر کالاها در مسیرهای دسترسی تیم امدادرسانی و عبور و مرور چرخ‌های دستی حامل بار در مواقع بحرانی عنوان کرد و متذکر شد: «خوانا نبودن مسیرهای امدادرسانی و مسیر خروج اضطراری در مواقع بحران و نبود فضای امن و پشتیبان بحران از نیازهای اساسی بازار است که باید به آن توجه شود.»
حاجیعلیاکبری با بیان اینکه ضلع شمالی بازار بین‌الحرمین که مرکز توزیع لوازم آرایشی و بهداشتی است، ضلع جنوبی بازار بین‌الحرمین که مربوط به صنف روسری‌فروش‌هاست و به نام بازار جعفری شناخته می‌شود و بازار سیدولی که مرکز تولید و توزیع کفش دست‌دوز است، از پرخطرترین بخش‌های بازار بزرگ تهران است و ضروری است هرچه سریع‌تر برای ایمن‌سازی این محدوده‌ها اقدام شود.
