گزارش
شهردار تهران بر ضرورت ساماندهی شن‌چاله‌های جنوب تهران تأکید دارد
400هکتار گود 120متری زیر پای تهران
گودال‌های عمیقی که در حاشیه رودخانه کن بر اثر فعالیت‌های معادن شن و ماسه پلمپ شده ایجاد شده‌اند، همچنان یک‌خطر بالقوه برای جنوب غرب پایتخت به‌حساب می‌آیند
مجید جباری ـ خبرنگار
حفاری‌های بی‌حساب و کتاب در معادن شن و ماسه جنوب تهران گودهای پرخطری را در منطقه‌ای به وسعت ۴۰۰هکتار ایجاد کرده که عمق برخی از آنها به بیش از 100متر هم می‌رسد. ساماندهی و تغییر کاربری این معادن شن و ماسه که بیش از نیم قرن از عمرشان می‌گذرد طی دوره‌های مختلف مدیریت شهری پیگیری شده اما از روی کاغذ بیرون نیامده است. تنها طی دوره پیشین پیگیری‌های مدیریت شهری تهران منجر به پلمب این معادن شد، اما طرح‌های جایگزین آن هرگز به اجرا در نیامد تا اینکه پیروز حناچی هفته گذشته از ساماندهی و پیش‌بینی طرح‌های جایگزین برای این گودهای عمیق خبر داد. حالا بعد از چندین سال قرار است وعده‌های قدیمی، با اجرای طرح‌های عملیاتی و متناسب با این محدوده جنوبی پایتخت محقق شود.
حناچی دوشنبه در دومین نشست مطبوعاتی‌اش با خبرنگار، خبر ساماندهی گودهای تهران را رونمایی کرد و گفت که شهرداری برای این منظور برنامه‌هایی را پیش‌بینی کرده است. شهردار تهران با بیان اینکه این گودها به‌دلیل ارتفاع منفی زیاد، در شرایط بارندگی آبگیر می‌شوند، خاطرنشان کرد: «به‌دلیل مشکلاتی که گودهای این محدوده ایجاد کرده، همکاران‌مان در سازمان مشاور و معاونت فنی و عمرانی در حال پیگیری موضوع هستند و شهرداری منطقه 18هم در تلاش است تا طرح‌های مناسب برای این محدوده ارائه شود.»
رانش زمین تا آلودگی آب‌های زیرزمینی
معادن شن و ماسه منطقه18 در محدوده رودخانه کن و در منطقه‌ای به وسعت 400هکتار در موقعیت مابین رودخانه کن، جنوب بزرگراه فتح، غرب بزرگراه شهید بروجردی و شمال بزرگراه آزادگان واقع شده است.
این گودها که عمقشان از 50 تا 100 و حتی تا ۱۲۰متر متغیر است، بحران‌هایی را برای منطقه و شهر ایجاد کرده و در آینده نیز پیامدهای دیگری را برای شهر دارد. تبدیل برخی از این گودهای ماسه‌ای به محل دفن نخاله‌های ساختمانی و عمیق بودن شن چاله‌ها، منابع آبی زیرزمینی را در معرض آلودگی قرار می‌دهد. ضمن اینکه رانش زمین و سیلاب هم از دیگر بحران‌هایی است که به‌ویژه در فصل بارش امکان تکرارش وجود دارد. همچنین وجود این گودهای ماسه‌ای، افزایش گردوغبار منطقه را به‌دنبال دارد.
فضای سبز و خدمات شهری جایگزین گودها می‌شود
اینکه مدیریت شهری تهران چه طرح‌های جایگزینی را برای این محدوده 400هکتاری پیش‌بینی کرده، موضوع مهمی است که پیش نیازش تهیه طرح‌های امکان‌سنجی و مطالعات دقیق کارشناسی است. با این حال اما تعریف خدمات 7گانه شهری مثل فضای سبز، اماکن فرهنگی، درمانی، تفریحی، ورزشی، گردشگری و... در این منطقه می‌تواند سرانه خدماتی شهروندان منطقه را افزایش دهد. موضوعی که شهردار منطقه18 هم آن را تأیید کرد.
سیدمحمد فیاض در توضیح اجرای طرح‌های جایگزین در این محدوده به همشهری گفت: «توسعه فضای سبز و ارائه برخی خدمات 7 گانه شهری به‌طور قطع در این محدوده پیش‌بینی خواهد شد. ضمن اینکه بحث استحکام جداره‌های گودها اولویت اول است که باید پیش از اجرای هر طرحی در دستور کار قرار بگیرد. از سوی دیگر در بحث رودخانه کن، طرح‌های خوبی هم قرار است اجرا شود که طرح تعریض و مقاوم‌سازی رودخانه کن ازجمله این طرح‌ها خواهد بود؛ کارهایی که به زودی انجام خواهد شد.»
او این را هم گفت که ابتدا باید مشاور طرح برای اجرای پروژه‌ها انتخاب و سپس استارت کار زده شود؛ بنابراین به‌محض اینکه برنامه‌ها نهایی شد، نتیجه آن را به اطلاع عموم مردم خواهند رساند.
او با اشاره به اقداماتی که تاکنون در زمینه ایمن‌سازی گودها انجام شده است، تصریح کرد: «شن‌چاله‌ها در محدوده ناحیه منطقه18 قرار گرفته و بیش از 50سال معادن شن و ماسه در این ناحیه فعالیت می‌کردند. مهم‌ترین گودال‌ها به 3شرکت فربت، خلیج‌فارس و شن‌وما مربوط می‌شود. این شرکت‌ها در مجموع، بیش از 290هکتار از اراضی مذکور را به‌خود اختصاص داده‌اند.»
ترک موجود در یکی از دیواره‌های شن‌چاله‌ها هر آن ممکن است با ریزش و رانش زمین همراه شود.
فاجعه در کمین است
شهردار منطقه18 تهران گفت: «معادن 2 شرکت فربت و خلیج‌فارس در مجاورت رودخانه کن قرار دارد و شرکت شن‌وما هم در محدوده مناطق مسکونی منطقه واقع شده است. بعضا در برخی نقاط، عمق حفاری‌ها به بیش از 110متر هم می‌رسد. فاصله بین دیواره این معادن با رودخانه کن حتی در نقاطی به کمتر از 5متر هم می‌رسد که این موضوع، تهدیدات زیست‌محیطی جدی ای را به‌دنبال دارد. همچنین درصورت طغیان رودخانه، آب مازاد به داخل گودال‌ها هدایت می‌شود و این موضوع به گفته کارشناسان حتی رانش زمین را به‌دنبال خواهد داشت و این رانش می‌تواند بخشی از بافت مسکونی را به داخل بکشد و فاجعه‌ای در این منطقه رخ دهد.»
فیاض با اشاره به اقدامات انجام شده برای ایمن‌سازی گودها گفت: «شهرداری منطقه18 در نخستین گام، طبق بند20 ماده55، حکم پلمپ را اخذ و اجرا کرد تا از آسیب‌های بیشتر به محیط‌زیست جلوگیری شود. در گام دوم هم اخطاریه‌ای را برای این سه شرکت تنظیم کردیم و مکلف شدند تا جداره‌سازی پیرامون گودهای خود را هر چه سریع‌تر انجام دهند، اما به‌رغم پیگیری‌های چندین باره این کار هنوز هم به‌طور کامل انجام نشده است. به هر حال پس از بازدیدهای مختلف مدیران و مسئولان استانداری و دیگر مسئولان ذیربط از منطقه و همچنین به‌دنبال برگزاری جلسات مختلف کارشناسی، امیدواریم تصمیمات متناسبی اتخاذ شود و بتوانیم این گودها را به‌نحوی ساماندهی کنیم که به سود شهروندان باشد.»
طرح ساماندهی چه شد؟
معادن شن و ماسه جنوب غرب تهران پس از مدت‌ها پیگیری در پاییز سال95 و با همکاری دادستانی استان، به‌طور کامل پلمب شدند. در این میان جداره‌سازی و استحکام‌بخشی دیواره‌ها نیمه‌کاره ماند چراکه اهالی محله‌های خلیج‌فارس شمالی و سینا نسبت به تردد کامیون‌های بسیار زیاد در معابر شکایت داشتند. بر این اساس، یک‌راه باقیمانده برای عبور و مرور کامیون‌ها و تجهیزات ایمن‌سازی و آماده‌سازی برای طرح ساماندهی نیز با گاردریل بسته شد تا دیگر مسیری برای تردد آنها وجود نداشته باشد. از سوی دیگر قرار بود پس از تعطیلی معادن، بلافاصله طرح ساماندهی اراضی موجود تحت عنوان «توسعه اراضی کن ایرانیان=تاکا» به اجرا درآید؛ اما به‌دلیل پیگیری نشدن از سوی سازمان سرمایه‌گذاری و مشارکت‌های مردمی شهرداری در دوره قبل مدیریت شهری، به اختلاف خوردن اعضای هیأت مدیره و همچنین اجرایی نبودن طرحی که البته مصوبه کمیسیون ماده5 را نیز داشت، در عمل کار متوقف شد و دیگر تاکایی در میان نیست. با این حساب گردوغبار شن‌چاله‌ها همچنان وجود دارد؛ چراکه با وزش باد غالب غرب به شرق تهران و با سرعت بیش از 7متر بر ثانیه، ذرات ریز کف معادن یا دپوهای خاکی باقیمانده، پراکنده شده و بر اثر برخورد با ذرات بزرگ‌تر به‌شدت پرتاب می‌شوند. این ذرات نهایتا محله‌های اطراف و حتی بخشی از غرب پایتخت را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. به هرترتیب ساماندهی نشدن این اراضی گسترده همچنان یک‌خطر بالقوه برای جنوب غرب به‌حساب می‌آیند.
خطر گودها برای بزرگراه فتح و خطوط راه‌آهن
زهرا صدراعظم نوری، رئیس کمیته ایمنی و مدیریت بحران شورای شهر تهران
گودهای جنوب غرب تهران به‌دنبال فعالیت 50ساله استحصال معادن شن و ماسه در محدوده رودخانه کن در منطقه18 شهرداری ایجاد شده است. این گودال‌ها مخاطرات ناشی از تجاوز گود به حریم و بستر رودخانه کن و احتمال وقوع رانش گسترده را در محدوده‌ای به شعاع حداقل 100متر درصورت وقوع سیلاب‌هایی با دوره بازگشت 100ساله و بالاتر را افزایش داده است و این موضوع خطر بالقوه‌ای برای بزرگراه فتح و خطوط راه‌آهن تهران-تبریز و تهران-جنوب به‌حساب می‌آید. این خطر در محدوده‌هایی که عرض دیواره به حدود 5متر رسیده بحرانی‌تر بوده و احتمال وقوع تخریب در آن بیشتر است. به‌ویژه در جایی که گودال‌ها با رودخانه فاصله کمی دارند. مسئولان باید توجه کنند در نزدیکی گودال‌ها کوچه‌ای واقع شده که در آن چند مدرسه قرار گرفته‌اند. عملیات عمرانی در اطراف این محدوده و انحراف آب رودخانه در یک بازه، باعث فرسایش کناره ساحل غربی و بحرانی‌تر شدن شرایط پایداری گود شده است. از طرفی دیگر پایدارسازی دیواره‌هایی که انجام شده نیز تاریخی دارد و بعد از مدتی دچار فرسایش می‌شوند و خطرآفرین خواهد بود. از این‌رو، با توجه به بررسی عواقب و مخاطرات محتمل اثرات متقابل معادن و رودخانه، در حوزه ایمن‌سازی رودخانه کن، اقدامات کوتاه‌مدت و میان‌مدت طی 4سال گذشته زیرنظر معاونت فنی وعمرانی با همکاری شهرداری منطقه انجام شده اما کافی نیست. این اقدامات در کاهش خسارات محتمل در سیلاب‌های اخیر نیز مؤثر واقع شده اما اقدامات، در زمان سیلاب‌های محتمل در دوره بازگشت‌های بالاتر از 50سال پاسخگو نخواهد بود. به همین دلیل ضروری است برنامه زمانبندی برای تسریع در انجام اقدامات بلندمدت شامل احداث دیواره‌های حفاظتی و شیب شکن در دیوار مابین گود و ساحل رودخانه و تخصیص اعتبار مورد نیاز نیز در دستورکار قرار بگیرد. همچنین باتوجه به مجاورت بخشی از ضلع کندروی بزرگراه بروجردی با بخش عمیق گود ناپایدار در فاصله‌ای کمتر از 10متر و وجود ترک‌های عمیق متعدد در محدوده مورد نظر که حاکی از فعال بودن جبهه رانشی دیواره گود است، اجرای برنامه زمانبندی ایمن‌سازی موقت و دائم گود در محدوده موردنظر ضروری است و باید در اولویت اقدامات قبل از هرگونه برنامه افتتاح و ارائه مجوز برای بارگذاری ترافیکی در محدوده مورد نظر قرار گیرد. ما بازدیدهایی در محل داشته‌ایم. صرفا یکی از مالکان اراضی مورد نظر (شامل ۳ شرکت فربت، خلیج‌فارس و شن‌وما) نسبت به تصویب طرح ایمن‌سازی موقت به روش ایجاد دیواره شیبدار با استفاده از مصالح خاکی زیرنظر سازمان مشاور فنی و مهندسی اقدام کرده که عملیات ایمن‌سازی انجام شده توسط این شرکت نیز پیشرفت بسیار کمی داشته و صرفا در محدوده‌ای به عمق حدود 10متر در ضلع مجاور رودخانه انجام شده است. بنابراین ضرورت دارد استانداری تهران با استفاده حداکثری از ابزارهای حقوقی و ظرفیت‌های قانونی مانند شورای تامین استان، اقدام عاجل جهت الزام همه مالکان اراضی مذکور به ارائه و تصویب طرح ایمن‌سازی مناسب برای پایدارسازی گود زیرنظر مراجع ذیصلاح انجام شود.
