کتاب
لاک‌پشت پرنده؛پرواز شماره 29
همزمان با انتشار فهرست تازه لاک‌پشت پرنده، کارشناسان از وضعیت کتاب‌های کودکان و نوجوانان می‌گویند
مرتضی کاردر/روزنامه‌نگار
انتخاب کتاب‌های مناسب برای کودکان همواره یکی از دغدغه‌های اصلی پدران و مادران بوده است؛ کتاب‌هایی که مناسب با ذائقه و ذهنیت کودکان ایرانی باشد و جهان تازه‌ای پیش روی آنها بگشاید.
نشان لاک‌پشت پرنده برای پاسخ به چنین نیازی شکل گرفته است؛ نظامی برای ارزیابی کتاب‌هایی که در حوزه کودکان و نوجوانان برگزار می‌شود. لاک‌پشت پرنده هر فصل برگزار می‌شود و هیأت انتخاب به کتاب‌هایی که معیارهای لازم را از نظر آنها کسب کند از 3 تا 6 نشان لاک‌پشت پرنده اعطا می‌کند. در پایان هر سال نیز کتاب‌های برگزیده نشان طلایی و نقره‌ای لاک‌پشت پرنده را دریافت می‌کنند. در طول این سال‌ها به همت لاک‌پشت پرنده ده‌ها کتاب در بازار نشر ایران می‌توان یافت که نشان لاک‌پشت پرنده بر شانه‌هایشان نشسته و کار کودکان و نوجوانان را برای انتخاب کتاب‌های مناسب آسان‌تر کرده است.
بیست‌و‌نهمین دوره لاک‌پشت پرنده عصر روز جمعه در شهر کتاب مرکزی رونمایی شد. بیانیه پایانی لاک‌پشت پرنده در سال گذشته حاوی انتقادهایی به وضعیت انتشار کتاب‌های کودکان و نوجوانان بود. شتاب برای انتشار کتاب‌های سری، افت کیفیت ترجمه کتاب‌ها و بی‌توجهی ناشران دولتی به کتاب‌های کودکان و نوجوانان ازجمله نکاتی بود که ذکرش در بیانیه پایانی سال گذشته لاک‌پشت پرنده آمده بود اما آیا وضعیت کتاب در ماه‌های اخیر بهتر شده و کتاب‌های کودکان و نوجوانان وضعیت بهتری پیدا کرده است؟
ناشران، کم‌کار و گزیده‌کار شده‌اند
نلی محجوب، از اعضای هیأت انتخاب لاک‌پشت پرنده میگوید: «اتفاق خاصی نیفتاده است. نمی‌توانم بگویم وضعیت انتشار کتاب‌ها تغییری کرده یا شاید قدری زود باشد برای اینکه منتظر تغییر وضعیت باشیم.»
مریم محمدخانی، عضو دیگر شورای انتخاب میگوید: «هنوز 4،3 ماه بیشتر از انتشار آخرین فهرست فاصله نگرفته‌ایم و برای داوری قدری زود است اما اگر بخواهم توصیفی از وضعیت داشته باشم باید بگویم که گرانی کاغذ و به‌تبع آن گرانی قیمت کتاب روی ناشران تأثیر گذاشته است. تیراژ کتاب و تعداد عنوان کتاب‌ها کم شده است. کم‌کم ناشران در انتخاب و انتشار کتاب گزیده‌تر کار می‌کنند.»
ترجمه‌ها همچنان پیشتازند
نگاهی به فهرست بیست‌و‌نهم لاک‌پشت پرنده نشان می‌دهد که در حوزه ادبیات کودک و نوجوان کتاب‌های ترجمه بر کتاب‌های تألیفی غلبه دارد؛ همچنان‌که در حوزه‌های دیگر نیز اغلب چنین است.
گاهی کتاب‌هایی به زبان فارسی ترجمه و معرفی می‌شوند که لزوماً برای مطالعه کودکان ایرانی مناسب نیستند و کودکان و نوجوانان ایرانی نمی‌توانند با این قصه‌ها رابطه برقرار و داستان را درک کنند؛ کتاب‌هایی که انگار بدون مطالعه و بررسی انتخاب شده‌اند. گاهی وقت‌ها نیز ممکن است داستانی برای کودکان و نوجوانان تهرانی مناسب باشد اما برای بچه‌های شهرستانی کاربردی نداشته باشد. نلی محجوب میگوید: «با گسترش شبکه‌های اجتماعی و دسترسی راحت‌تر به تلویزیون و شبکه‌های ماهواره‌ای و انیمیشن‌هایی که همه‌جا می‌توان یافت دیگر مثل گذشته نیست که فاصله زیادی بین کودکان تهرانی و شهرستانی وجود داشته باشد. نباید چنین ذهنیتی داشته باشیم که شهرستان‌ها مثل گذشته‌اند و امکانات و دسترسی‌هایشان مثل دهه‌های گذشته است و جهان دیگری دارند. اما به‌طور کلی با چنین انتقادی موافقم. خیلی از کتاب‌هایی که ترجمه می‌شوند ربطی به فضای ما ندارند، مدل زندگی دیگری است و ارتباطات دیگری دارند. خیلی وقت‌ها ناشران ایرانی کتاب‌ها را صرفاً به‌دلیل پرفروش بودن یا انتخاب مطبوعات خارجی برمی‌گزینند؛ درحالی‌که سازوکار پرفروش بودن از طریق مطبوعات معلوم است. ممکن است کتاب‌هایی به‌عنوان پرفروش‌های مطبوعات انتخاب شوند اما اصلاً مناسب ترجمه نباشند. ناشران باید در شورای بررسی و انتخاب خودشان کتاب‌ها را ارزیابی و کتاب‌های مناسب برای بازار ترجمه ایران را انتخاب کنند.»
پیشنهاد کتاب‌های خوب، راه حذف کتاب‌های بی‌کیفیت
مریم محمدخانی میگوید: «من نمی‌دانم در آمار کلی بازار نشر ترجمه بر تالیف غلبه دارد یا نه، فقط می‌توانم بگویم شاید در فهرست‌های داوری و کارشناسی شده غلبه با ترجمه باشد. شاید دلیل این موضوع این است که بهترین کتاب‌های دنیا برای ترجمه به زبان فارسی انتخاب می‌شوند و با این نگاه مقایسه مدام ترجمه با تالیف غیرمنصفانه است؛ ضمن اینکه ادبیات راهی است برای گسترده‌تر کردن جهان و آشنایی با فرهنگ‌های مختلف. اگر با این نگاه با ادبیات روبه‌رو شویم شاید لازم نباشد نگران باشیم که آیا ادبیات ترجمه با ذائقه مخاطب ما هماهنگ است یا نه؟ ضمن اینکه کودکان و نوجوانان ایرانی هم شبیه هم نیستند و سلایق مختلفی دارند. تنوع در بازار می‌تواند این سلیقه‌ها را پوشش بدهد.» غلبه ترجمه‌ها و ترجمه و انتشار کتاب‌های بی‌کیفیت یکی از مشکلات اصلی بازار نشر ایران است که درواقع همه حوزه‌های کتاب را فراگرفته است؛ ترجمه‌هایی که از روی دست ترجمه‌های دیگر انجام می‌شود و کتاب‌هایی که در حقیقت نسخه‌های تقلبی کتاب‌های موفق است و به بازار نشر راه پیدا می‌کند و در شبکه‌های رسمی یا غیررسمی کتاب توزیع می‌شود. مریم محمدخانی در این‌باره میگوید: «ما نه می‌خواهیم و نه می‌توانیم در بازار طبیعی کتاب کودک دخالتی بکنیم. بعید می‌دانم گروه دیگری هم باشد که این توان را داشته باشد. تنها کاری که نهادهای مختلف کارشناسی و داوری می‌توانند انجام بدهند و به‌نظرم نگاه درستی هم هست، معرفی کتاب‌های باکیفیت است. ما سعی می‌کنیم خانواده‌ها را تشویق کنیم که با مراجعه به فهرست لاک‌پشت پرنده برای کودکان و نوجوانان خود کتاب خوب بخرند. به‌نظرم معرفی کتاب‌های خوب و ترویج این فهرست‌ها بهترین راهی است که برای حذف کتاب‌های بی‌کیفیت از بازار طبیعی می‌توان در پیش گرفت.»
حرف آخر را والدین می‌زنند
اما نکته آخر این است که فارغ از ناشران، مترجمان، انتخاب‌ها و کاری که کتابفروشان و راهنمایان کتاب انجام می‌دهند، باز هم نقش اصلی را والدین ایفا می‌کنند و انتخاب کتاب برای فرزندان به‌عهده آنهاست.
نلی محجوب میگوید: «نمی‌شود تنها به آنچه روی کتاب آمده است، استناد کرد؛ از گروه سنی گرفته تا جایزه‌ها و حتی نشانی مثل لاک‌پشت پرنده. همه اینها قرار است که به انتخاب درست‌تر کتاب برای کودکان کمک کند اما در نهایت والدین هستند که باید کتاب را برای فرزندشان انتخاب کنند. شناخت والدین از فرزندانشان است که از همه معیارهای دیگر تعیین‌کننده‌تر است و آنها با شناختی که از فرزندانشان و از کتاب‌ها دارند، می‌توانند کتاب درست را انتخاب کنند. اصلی‌ترین راهکار برای انتخاب کتاب‌ها این است که شناخت والدین از کتاب‌ها بیشتر شود و با دقت بیشتری کتاب‌ها را انتخاب کنند».
برگزیدگان پنج نشان لاک‌پشت پرنده
بچه آدم/نویسنده: کالس گوتمن /تصویرگر: دلفین پرت /مترجم: دینا کلباسی
پاندورا پرنده/نویسنده و تصویرگر: ویکتوریا ترنبول /مترجم: آناهیتا حضرتی
پسری که با پیراناها شنا کرد /نویسنده: دیوید آلموند /تصویرگر: الیور جفرز /مترجم: ریحانه جعفری
ماجراهای ریگو و رزا/نویسنده: لورنتس پائولی /تصویرگر: کاترین شرر /مترجم: الهام مقدس
مردی که بطری‌های اقیانوس را باز می‌کرد /نویسنده: میشل کوئواس /تصویرگر: ارین ای.استد /مترجم: سارا مطلوب
یک تکه زمین کوچک /نویسنده: الیزابت لرد /مترجم: پروین علی‌پور
یک شب فاصله /نویسنده: جنیفر‌ای نیلسن /مترجم: عادله قلیپور
می‌توانم یک من دیگر بسازم؟ /نویسنده و تصویرگر: شینسوکه یوشی تکه /مترجم: رضی هیرمندی
برگزیدگان چهار نشان لاک‌پشت پرنده
الیوت، فیل خال‌خالی /نویسنده و تصویرگر: مایک کوراتو /مترجم: آناهیتا حضرتی
پس کی می‌رسیم /نویسنده و تصویرگر: دن سنتت /مترجم: نیلوفر امن‌زاده
پسر آفتاب /نویسنده: لسلی کانر /مترجم: آناهیتا حضرتی
تابستان اردک‌ماهی /نویسنده: یوتا ریشتر /مترجم: کتایون سلطانی
تکخال /نویسنده: پیام ابراهیمی /تصویرگر: رضا دالوند
چمدان شگفت‌انگیز هاپو/ نویسنده: تریسی کوردروی /تصویرگر: رزالیند بردشاو /مترجم: محبوبه نجفخانی
راورندوم /مترجم: مسعود ملک‌یاری
ساکت باشید! /نویسنده و تصویرگر: رایان تی. هیگینز /مترجم: نیلوفر امن‌زاده
صورت زخمی /نویسنده: ژان کلود مورلوا /مترجم: لیلا علیخانی
قصه آنجلینو براون /نویسنده: دیوید آلموند /تصویرگر: آلکس اسمیت /مترجم: شهلا انتظاریان
کارآگاه پادی در جنگل بلوط /نویسنده: نوشین شعبانی /تصویرگر: سام سلماسی
کی مجسمه‌های شهر را می‌دزدد؟ /نویسنده: اورسوال ولفل /مترجم: کمال بهروز کی
گرگی که از کتاب بیرون افتاد /نویسنده: تی یری روبرشت/تصویرگر: گریگوار مبیر /مترجم: دینا کلباسی
گمشده در روز روشن /نویسنده: لیسا گرف /مترجم: فریده خرمی
گنجشک استخوانی /نویسنده: زانا فریلون /مترجم: بهناز پیری
مجموعه آتیش‌پاره کلاس اولی/نویسنده: کاترین اپلیگت/تصویرگر: برایان بیگز
مجموعه زیباترین قصه‌های جهان /نویسنده و تصویرگر: ماریو راموس /مترجم: شیرین صفایی‌مولوی
مجموعه وقتی ما نیستیم /نویسنده: آویسا شرفی/ تصویرگر: مجتبی حیدرپناه
مجموعه قصه‌های دوست‌داشتنی/ مترجمان: مهرنوش پارسانژاد، شیدا رنجبر، رضی هیرمندی، میترا نوحی جهرمی، مژگان کلهر
من صندلی نیستم /نویسنده و تصویرگر: راس بوراک /مترجم: رضی هیرمندی
هفت چیز مهم/ نویسنده: شلی پیرسال /مترجم: آرزو قلی‌زاده
یک جور خوشبختی /نویسنده: کلر لگراند /مترجم: کیوان عبیدی‌آشتیانی
یک چیز سیاه /نویسنده و تصویرگر: رضا دالوند
یک گرگ، یک اردک، یک موش /نویسنده: مک بارنت /تصویرگر: جان کالسن
مترجم: آناهیتا حضرتی
ماجرای یک روز آفتابی /نویسنده و تصویرگر: لین اسمیت /مترجم: سارا عاشوری
مجموعه من و خواهرم /نویسنده و تصویرگر: لوری نیکلز /مترجم: آناهیتا حضرتی
مجموعه زیست ایران(جنگل‌های مانگرو)/نویسنده: اردوان زرندیان
ماکارونی و کوفته قلقلی برای همه/ نویسنده: مارلین بارنز /تصویرگر: دبی تیلی
مترجم: هوشنگ شرقی
فیزیک لعنتی، آلیس در سرزمین علوم /نویسنده: کارلو فرابتی /مترجم: لیال مینایی
اعداد شگفت‌انگیز در زندگی جانوران/نویسنده: لوال م. شفر /تصویرگر: کریستوفر سیالس نیل /مترجم: سارا قربانی‌برزی
زنان در علم (50پیشگام جسور که دنیا را تغییر دادند) نویسنده و تصویرگر: راشل ایگنوتوفسکی /مترجم: ماندانا فرهادیان
مجموعه من و خواهرم /نویسنده و تصویرگر: لوری نیکلز /مترجم: آناهیتا حضرتی
ماجرای یک روز آفتابی /نویسنده و تصویرگر: لین اسمیت /مترجم: سارا عاشوری
خوابم نمی‌آید /نویسنده و تصویرگر: جین چپمن /مترجم: محبوبه نجفخانی
