هزار‌ویک فتوای سیاسی

 محمد حسین محمدی   

خط مبارزه روحانیت با انگلیس‌ها که از میرزای شیرازی آغاز شده بود، با میرزای دوم و شیخ‌الشریعه اصفهانی ادامه پیدا کرد و هرقدر جلوتر می‌رفت پررنگ‌تر می‌شد. در این میان شاید پرحاشیه‌ترین روحانی سیاسی که این خط را ادامه می‌داد، شیخ محمدمهدی خالصی باشد. خالصی نزد میرزای شیرازی و آخوند خراسانی شاگردی و بعد از شیخ‌الشریعه اصفهانی، عبای مرجعیت را به تن کرده بود. او نیز در شمار کسانی بود که در جنگ جهانی اول ضد ‌انگلیس‌ها فتوا صادر کرده بودند. بعد از روی کار آمدن ملک فیصل، به شکل مشروط با او بیعت کرد، اما پس ‌از آنکه دست انگلیس‌ها را در عبای ملک فیصل دید، در مقابل او ایستاد و فتوا به باطل بودن بیعت مردم با او داد. پس از تصمیم دولت عراق برای تشکیل مجلس نمایندگان نیز در فتوایی صریح‌، ضمن انتقاد از حضور انگلیس‌ها در عراق، انتخابات را تحریم و ورود به دستگاه‌های دولتی را حرام اعلام کرد. در پی تحریم انتخاباتی که توسط او شکل‌گرفته بود، ملک فیصل، خالصی را به عربستان سعودی تبعید کرد. بعد از تبعید خالصی، اوضاع حوزه عراق دگرگون شد. علمای زیادی به تبعید او اعتراض کردند. میرزای نائینی و سیدابوالحسن اصفهانی نیز در پی اعتراض به تبعید خالصی، عراق را ترک کردند و به ایران آمدند. بعد از مدتی بنا به درخواست دولت ایران، خالصی به ایران منتقل و در قم ساکن شد. بنا بر گزارشی، پس از مدتی میان خالصی و سیدابوالحسن اصفهانی و میرزای نائینی اختلافاتی پیش‌ می‌آید که نتیجه آن مهاجرت خالصی از قم به مشهد می‌شود. خالصی در مشهد نیز دست از فعالیت سیاسی و صدور فتواهای گاه و بیگاه برنمی‌داشت؛ فتوایی مبنی بر جواز مصرف موقوفات حرم امام‌رضا(ع) برای رفع نیازهای دولت صادر و در عین‌ حال به مناسبت اشغال فلسطین برگزاری جشن نوروز را نیز حرام اعلام کرد. در واکنش به این فتاوا، عده‌ای به موافقت برخاستند و عده‌ای به مخالفت شعار می‌دادند. کار به‌جایی کشید که حتی عده‌ای او را بهایی خواندند تا اینکه درنهایت کار آرام گرفت. سرانجام در سال1304 بود که شیخ محمدمهدی خالصی در مشهد دار فانی را وداع گفت.