نگاه
ضرورت تقویت «روزنامه‌نگاری سلامت»
محمدرضا قربانی؛ پژوهشگر ارتباطات و سازمان‌های مردم‌نهاد
موضوع سلامتی و تندرستی از نیازهای ضروری انسان است و توجه به این مهم قدمتی به اندازه حیات بشر دارد. در دوران معاصر تلاش برای افزایش سطح دانش عمومی در این حوزه تداوم داشته و در سال‌های اخیر این موضوع تحت عنوان «روزنامه‌نگاری سلامت» مورد توجه صاحب‌نظران رسانه و ارتباطات قرار گرفته است. اصولاً «ارتباطات» و «سلامت» 2 مفهوم مرتبط با یکدیگر هستند؛ چراکه اگر تقسیم‌بندی حوزه‌های فردی، اجتماعی، جسمی و روحی را برای موضوع سلامت بپذیریم، در آن صورت «انگاره» و تصویری که هر فرد از خود و اجتماع پیرامونش دارد تا حدودی مبانی ساختاری «سلامت اجتماعی» و «سلامت فردی» را شکل می‌دهد و این همه با مبانی علم ارتباطات و رسانه پیوستگی کامل دارند؛ بنابراین سلامت و ارتباطات امروزه بیش از هر زمان دیگری به هم مرتبط شده‌اند و از این جهت روزنامه‌نگاری سلامت می‌تواند سازوکار دقیق تامین سلامت فردی و اجتماعی را از مسیر کاربست دقیق ابزارهای ارتباطی و رسانه‌ای فرمول‌بندی و غلبه بر بحران‌هایی همچون همه‌گیر شدن ویروس کرونا را امکان‌پذیر کند. فراموش نکنیم در ۱۰ سال اخیر که بیماری‌هایی چون سارس و آنفلوآنزای خوکی و H1N1 و مشابه آن در برخی کشورها شایع شد، زمینه‌های تقویت «روزنامه‌نگاری سلامت» در آن کشورها پایه‌ریزی شد و علاوه بر تربیت خبرنگاران تخصصی در این عرصه، آمادگی‌های لازم رسانه‌ای و ارتباطی نیز پیش‌بینی شد.
به همین دلیل در این نوشتار ضرورت تحقق «روزنامه‌نگاری سلامت» را در کشورمان تا حدودی بررسی کرده‌ام. نخستین روزنامه ایران حدود ۱۸۰سال پیش تحت عنوان «کاغذ اخبار» منتشر شد و ۱۵ سال بعد از آن، روزنامه دیگری به نام «وقایع اتفاقیه» روی کیوسک‌های روزنامه‌فروشی تهران قرار گرفت. این روزنامه دوم در سومین شماره خود در مورد بیماری آبله که آن روزها شایع شده بود، مطالبی منتشر کرد که در نوع خود نخستین نمونه از مطالب پزشکی در عرصه رسانه‌ای کشورمان به شمار می‌آید. پس از آن ۷۰سال طول کشید که مجله‌ای تخصصی در حوزه پزشکی در کشورمان منتشر شود و مجله «حفظ‌الصحه» حدود ۱۱۲سال پیش منتشر شد که البته به‌دلیل عدم‌استقبال مخاطبان دوامی نیافت و بعد از 6 شماره متوقف شد. پیش از آن در اواخر دوره قاجار به‌دلیل شیوع بیماری‌های واگیردار، شورای ویژه مقابله با این بیماری‌ها در مدرسه دارالفنون تشکیل شد که در نهایت زمینه‌ساز تاسیس وزارت «صحیه و امور خیریه» در سال۱۳۰۰ در ایران شد و پس از آن «مجله صحیه و امور خیریه» به‌عنوان نخستین مجله دولتی پزشکی ایران منتشر شد. البته پس از آن هفته‌نامه تندرست بین سال‌های۱۳۲۰ تا ۱۳۵۰ و بعد از آن مجله پزشکی امروز نیز در این عرصه منتشر شدند؛ ضمن آنکه همزمان ستون‌ها و صفحاتی محدود از روزنامه‌ها نیز به بحث پزشکی و سلامت اختصاص می‌یافتند که البته هیچ‌گاه جایگاه جدی به‌خود نگرفتند. در دهه‌های اخیر نیز مجله سلامت در کشورمان عهده‌دار این مسئولیت بوده است.
در مجموع بررسی و تحلیل محتوای حدود یک قرن تولیدات رسانه‌ای کشور در حوزه مطبوعات، حاکی از آن است که هرچند نشریاتی و در بعضی مواقع صفحات و ستون‌هایی از روزنامه‌ها به موضوعات پزشکی و سلامت اختصاص یافته است، ولیکن «روزنامه‌نگاری سلامت» به‌معنای واقعی آن در کشور ما هنوز شکل نگرفته است و شاهد آموزش نیروهای تخصصی و حرفه‌ای در حوزه اطلاع‌رسانی پزشکی و سلامت و مباحث اجتماعی مرتبط با آن نبوده‌ایم. از آنجا که کرونا تاکنون در بردارنده آثار و تبعات شدید اجتماعی، اقتصادی و حتی بین‌المللی بوده است، «مدیریت»، «کنترل» و «مهار» آن مستلزم به‌کارگیری و تجمیع ظرفیت‌های ملی جوامع و کشورهایی است که با این بیماری درگیر شده‌اند. برای «اقناع» افکار عمومی در همنوایی با سیاست‌ها و برنامه‌های اعلام شده دولت‌ها، لازم است «تغییر رفتار عمومی» شکل بگیرد و این مهم جز با استفاده از الگوهای دقیق و هدفمند رسانه‌ای و نیروهای آموزش دیده و روزنامه‌نگاران حرفه‌ای در این عرصه، امکان‌پذیر نیست.
نکته دیگر اینکه گسترش شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی نیز بر پیچیدگی‌های تولید و انتشار اخبار در حوزه سلامت به‌ویژه در شرایط کرونایی افزوده است و این البته خاص کشور ما هم نیست؛ مشکلی است که کل جهان با آن مواجه است. اصولا ماهیت رسانه‌های اجتماعی این است که هر مخاطب با یک گوشی تلفن همراه می‌تواند به یک رسانه تبدیل شود و تولید محتوا کند و ازسوی دیگر پدیده «ولع خبری» در حوزه سلامت و پزشکی نیز مخاطبان عام چنین رسانه‌های غیر‌رسمی و نامعتبری را تأمین و موجب بازنشر انبوهی از اخبار ناصحیح در این عرصه شده است؛ ضمن آنکه در نبود روزنامه‌نگاری سلامت، هیچ فیلتری نیز برای جداسازی مطالب درست و نادرست در این حوزه گسترده وجود ندارد و این پدیده آنگاه که در حوزه بسیار مهم پزشکی ظهور و بروز می‌یابد، پیچیدگی و آثار مخرب آن بیشتر خود را نشان می‌دهد. از سوی دیگر درهم‌ریختگی، حجم و تنوع تولید اخبار حوزه سلامت و پزشکی و موارد مرتبط با آن در سطح جهان به اندازه‌ای است که نوعی «پوپولیسم پزشکی» یا عوام‌گرایی را در این حوزه شکل داده است؛ به‌نحوی که در حوزه سلامت و تندرستی «مسائل غیر‌ضروری مهم شده‌اند» و «مسائل مهم در حاشیه قرار گرفته‌اند». در همین ارتباط واکاوی مفاهیم مربوط به انواع سلامتی در رسانه‌های داخلی، یعنی سلامت جسم، روح، فرد و اجتماع و مفاهیمی چون «بدن‌آگاهی» و اصول و مهارت‌های مراقبت از جسم، تن، روح و روان موضوعاتی هستند که جای آن در مطبوعات کشورمان خالی است و تقویت روزنامه‌نگاری سلامت می‌تواند این خلأ را برطرف کند.
از یاد نبریم دغدغه اصلی روزنامه‌نگاری سلامت، ارتقای «سواد سلامت» جامعه است که با هدف‌گذاری‌های رفتاری در موضوع «سلامت اجتماعی» همپوشانی و انطباق فراوان دارد و این دو مفهوم مهم می‌توانند مکمل یکدیگر باشند؛ از این‌رو تهدید کرونا می‌تواند در حوزه رسانه‌ای کشورمان به فرصت «تقویت روزنامه‌نگاری سلامت» منجر شود که در نتیجه آن علاوه بر افزایش آگاهی مردم از وظایف خود در مهار کرونا‌ـ با شکل‌گیری پویش‌ها و هم‌افزایی‌های هدفمند و شکل‌دهی به ارتباطات فردی و اجتماعی‌ـ برای مقابله با این مشکل فراگیر و فراملی، نظام برنامه‌ریزی کشور نیز در اتخاذ رویکردهای دقیق و برنامه‌ریزی شده در این حوزه ترغیب شود.
