کالبدشکافی یارانه‌های پیدا و پنهان

از همان روزهایی که لایحه بودجه سال 98کل کشور به مجلس تقدیم شد، بحث پرداخت یارانه 934هزار میلیارد تومانی در این بودجه دهان‌به‌دهان می‌گشت اما عاقبت لایحه بودجه‌98 بدون تغییر در شیوه تخصیص این یارانه انبوه تصویب و به قانون تبدیل شد.

به گزارش همشهری، این رقم درشت که به‌تنهایی معادل نیمی از کل نقدینگی موجود در کشور است هرسال با همین ترکیب و البته با ارقامی کوچک‌تر به‌صورت یارانه پیدا و پنهان در لایحه بودجه گنجانده می‌شود و مهر تأیید می‌خورد اما حالا بزرگای این عدد به‌جایی رسیده که نمی‌توان به‌راحتی از کنارش گذشت و باید فکری برای هدفمند کردن آن کرد.

بر همین اساس بود که چندی پیش محمدباقر نوبخت، رئیس سازمان برنامه‌وبودجه در یک نشست خبری با یادآوری رقم کلان یارانه پیدا و پنهان در بودجه 98بر لزوم اصلاح آن تأکید کرد و البته بعدتر گفتند چنین چیزی نبوده است اما اخیراً دفتر اقتصاد کلان معاونت هماهنگی سازمان برنامه‌وبودجه یک گزارش پژوهشی مقدماتی تحت عنوان «تخمین ابعاد کمی یارانه‌های آشکار و پنهان در نظام یارانه‌ای ایران» منتشر کرده که می‌تواند گام نخست در آسیب‌شناسی استمرار وضعیت فعلی باشد و آغازی برای ورود به ماجرای اصلاح اساسی نظام یارانه‌ها. این گزارش مجموعه یارانه گنجانده شده در بودجه‌98 را معادل 890هزار میلیارد تومان تخمین زده و ضمن احصای محل هزینه‌کرد این ارقام، تبعات استمرار پرداخت آنها را نیز گوشزد کرده است.

 به‌هرحال، عقل سلیم حکم می‌کند برای بازگرداندن اقتصاد طوفان‌زده ایران به ساحل آرامش، نظام قیمت‌گذاری و پرداخت یارانه در آن تغییر کند و هدفمند شود؛ البته نه از آن نوع هدفمندی که سابقاً دو فاز از آن در اقتصاد ایران اجرا شد و ثمره‌ای جز چندین برابر شدن قیمت حامل‌های انرژی و واریز 45هزار و 500تومان یارانه نقدی به‌حساب مردم نداشت.

همانگونه که کارشناسان منتقد تخصیص یارانه کلان در بودجه‌98 تأکید می‌کنند این بار اگر قرار است هدفمندی انجام شود، هدف باید تخصیص درست منابع در مسیر تعالی اقتصاد کشور و رفاه مردم باشد؛ در غیراین صورت نمی‌توان‌ انتظار داشت رأی افکار عمومی به دستکاری این یارانه‌ها مثبت باشد.

یارانه هر ایرانی 10.9میلیون تومان
در گزارش پژوهشی دفتر اقتصاد کلان معاونت هماهنگی سازمان برنامه‌وبودجه، ارائه کالای عمومی و اجرای سیاست‌های بازتوزیعی برای حمایت از اقشار کم‌برخوردار، دو وظیفه اصلی دولت برشمرده شده که یارانه، ابزار اجرای آنهاست.

برآورد انجام شده در این گزارش نشان می‌دهد در سال‌98، مجموع هزینه‌های ریالی و غیرریالی که دولت برای پرداخت یارانه آشکار و پنهان متحمل می‌شود برابر 890هزار میلیارد تومان یعنی ۲.۲ برابر بودجه سالانه کشور است. ضمن اینکه پیش‌بینی می‌شود در سال‌جاری تسهیلات تکلیفی و تحت تضمین دولت که توسط شبکه بانکی پرداخت می‌شود نیز به 72هزار میلیارد تومان برسد.

 بررسی‌ها نشان می‌دهد سرانه یارانه اعطایی به هر ایرانی در سال 98معادل 10.9میلیون تومان یعنی 20برابر کل یارانه نقدی دریافتی افراد در این سال است؛ اما آیا این یارانه‌ها توانسته‌اند به هدف‌گذاری‌های تعیین شده یعنی حمایت از اقشار کم‌درآمد برسند؟

در این گزارش تأکید شده انجام اصلاحات نظام یارانه‌ای اول‌ازهمه نیازمند اجماع سیاستگذاران در مورد نحوه پرداخت یارانه است و از دیگر الزامات آن، تغییر نحوه پرداخت یارانه از غیرنقدی به نقدی که بزرگ‌ترین نماد آن یارانه پنهان سوخت و حامل‌های انرژی است؛ یارانه‌ای که در تخصیص به‌صورت غیرنقدی به هدف حمایت از اقشار کم‌درآمد نرسیده است، به‌گونه‌ای که بررسی‌ها نشان می‌دهد در شرایط فعلی استفاده از یارانه در دهک اول برابر 4درصد از مجموع یارانه پنهان اعطایی به خانوارها و در دهک دهم برابر 23درصد باشد.

مکث

پول یارانه‌ها از کجا می‌آید؟
در گزارش دفتر اقتصاد کلان معاونت هماهنگی سازمان برنامه، 3‌مسیر اصلی تأمین منابع مالی یارانه و تبعات آنها احصا شده است.

      در بخش اول، یارانه بودجه‌ای شامل همه پرداخت‌های بودجه عمومی است که از محل منابع بودجه تأمین مالی می‌شوند. مجموع این یارانه‌ها در بودجه سال 1398معادل 100هزار میلیارد تومان پیش‌بینی شده، که 24درصد از کل منابع بودجه را به‌خود اختصاص داده و فقط ۵۵ هزار میلیارد تومان از آن از منابع پایدار تأمین مالی می‌شود.

      بخش دوم به یارانه فرابودجه‌ای اختصاص دارد که منابع آن در سقف قانون بودجه دیده نشده، اما دولت از منابع موجود در بخش عمومی مانند منابع صندوق‌های فعال در بخش عمومی یا منابع نهادهای عمومی غیردولتی و شرکت‌های دولتی اقدام به پرداخت آن می‌کند. طبق برآورد انجام شده مجموع یارانه‌های فرابودجه‎ای در سال‌98 معادل 140هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود و مجموع تسهیلات تکلیفی و تحت تضمین دولت از شبکه بانکی نیز به 72هزار میلیارد تومان می‌رسد. استمرار در پرداخت این بخش از یارانه با توجه به کمبود منابع نقدی در دسترس دولت، موجب تأخیر در بازپرداخت این تعهدات می‌شود که از یک‌سو ایجاد ناترازی در ترازنامه نهادهای مالی را به‌دنبال دارد از سوی دیگر، ناپایداری مالی دولت را تشدید می‌کند. بر این اساس اصلاح قیمت‌های تکلیفی و کاهش تعهدات دولت در این بخش باید با هدف پایداری میان‌مدت بودجه با جدیت دنبال شود.

      بخش سوم یارانه‌های پرداختی در بودجه 98، به یارانه پنهان که درواقع به‌صورت فروش کالاهای تولید داخل به قیمت پایین از قیمت جهانی ایجاد می‌شود و با اصلاح نظام پرداخت آنها، این منابع در اختیار دولت قرار می‌گیرد و درنتیجه به پایداری بودجه دولت و قطع یارانه از محل‌های ناپایدارکننده سیاست مالی می‌انجامد. مجموع یارانه‌های پنهان در لایحه پیشنهادی بودجه 98معادل 649هزار میلیارد تومان تخمین زده شده که سهم قابل‌توجهی از منابع را شامل می‌شود و برای اجرای سیاست‌های حمایتی برای آحاد جامعه، لازم است نحوه هزینه‎کرد آنها با رویکرد حداکثر کردن کارایی و اثربخشی بازنگری شود.