دشت‌های کرمان در کام زمین

راضیه زنگی‌آبادی|  خبرنگار:


کرمان یکی از 3 شهری است که بدترین وضعیت را از نظر فرونشست زمین دارد. عمده دلیل آن هم استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است. دشت‌های شمالی استان   رفسنجان   در معرض خطر بیشتری قرار دارند. 

چندی پیش «علیرضا شهیدی» معاون سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی گفته بود  اگر در یک منطقه 4 میلی‌متر فرونشست داشته باشیم با بحران فرونشست مواجه هستیم، این در حالی است که ۳۰۰ دشت ایران دچار فرونشست هستند. دشت مشهد با ۲۵ سانتی‌متر، دشت کرمان با ۲۰ سانتی‌متر، دشت ساوجبلاغ با ۲۲ سانتی‌متر و دشت تهران با ۱۷ سانتی‌متر با خطر فرونشست مواجه است.

دشت رفسنجان هم یکی از قدیمی‌ترین دشت‌هایی است که با پدیده فرونشست مواجه بوده است. این دشت در سال 46 به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی و مصرف آن در بخش کشاورزی دچار فرونشست شد.  سال گذشته نیز دکتر «امیر شمشکی» مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور گفته بود که استان‌های فارس، کرمان و اصفهان بدترین وضعیت را از نظر فرونشست زمین دارند.


ترک در ساختمان‌ها 

رئیس گروه آب‌های زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای کرمان می‌گوید: دشت‌هایی مثل رفسنجان، زرند، ارزوییه، کرمان و سیرجان مشکل فرونشست دارند و تنها راه مقابله با آن، کم کردن میزان برداشت آب از دشت‌هاست. تاکنون نتوانسته‌ایم در این زمینه اقدامی انجام دهیم تا میزان آبی که تولید و برداشت می‌شود، به تعادل برسد. 

«حسین زراعت‌کار» در پاسخ به این سوال که چند درصد شهرهای شمالی استان در خطر هستند، بیان می‌کند: همه دشت‌های شمال در خطر فرونشست هستند و تعداد فرونشست‌هایی که در گذشته اتفاق افتاده، زیاد بوده است. در شهر‌های رفسنجان و سیرجان این مشکل بیشتر دیده شده است به طوری که بعضی ساختمان‌ها در این مناطق بر اثر فرونشست ترک برداشته‌اند. 


کف‌شکنی 

با وجود همه مشکلاتی که در حوضه آبی استان وجود دارد، کف‌شکنی که به معنی حفر بیشتر زمین برای برداشت آب است، در حال انجام است. زراعت‌کار در این باره می‌گوید: یک سری چاه به دلیل این‌که آبدهی آنها پایین‌تر از قبل شده است، نیاز به مجوز برای حفر بیشتر تا رسیدن به آب دارند که طبق قانون این مجوز را از شرکت دریافت می‌کنند و به این حفر بیشتر کف‌شکنی گفته می‌شود. باید با وجود مشکلاتی که در پیش داریم، باز هم قانون را در این خصوص رعایت کنیم که در همه موارد اجرا نمی‎شود و خیلی از مواقع فرد به دلیل نبود آب مجبور به جابه‌جایی چاه می‌شود.


لزوم تجدیدنظر مسئولان در سیاست‌های خود 

یک فعال و کارشناس محیط ‌زیست می‌گوید: در استان کرمان انواع حوادث طبیعی مانند زلزله، سیل و فرونشست زمین که یک پدیده نوپا به حساب می‌آید، وجود دارد. به هر حال، پس از برداشت 40 ساله از آب‌های زیرزمینی از مناطق مختلف مانند دشت‌های رفسنجان، اختیارآباد، زنگی‌آباد و حتی خیابان 24 آذر در داخل شهر کرمان و روبه‌روی کوره‌های آجرپزی، طبیعی است که شاهد فرونشست باشیم. 

«حمید هرندی» می‌افزاید: دخالت انسان به عنوان عامل بیرونی در کنار عوامل درونی مثل زلزله باعث شده است که با پدیده‌هایی مانند فرونشست روبه‌رو شویم. با وجود این‌که فرونشست به دلیل وقوع زمین‌لرزه هم می‎تواند نگران‌کننده باشد، مسئولان نسبت به این قضیه بی‌تفاوت هستند.

وضعیت واگذاری کنتور آب، تامین آب نیروگاه حرارتی و همچنین کارخانه فولاد بافت با وجود این‌که هنوز افتتاح نشده است، نشان می‌دهد که چگونه از منابع آبی استفاده می‌شود. واقعیت این است که باید یک تغییر نگرش به وجود بیاید. این‌که همه ما بگوییم مردم مقصر هستند که چیزی درست نمی‌شود. مدیران هم باید در سیاست‌های خود تجدیدنظر کنند. وقتی زیر پای زمین را خالی کرده‌ایم باید انتظار فرونشست آن را هم داشته باشیم.

وی ادامه می‌دهد: برداشت آب‌های زیرزمینی و پایین رفتن سطح آب‌ها از مشکلاتی هستند که کرمان با آنها دست و پنجه نرم می‌کند و باعث به هم ریختن تعادل این شهر شده است. ما برای آب شرب ارزش کمی قائل هستیم زیرا می‌بینیم برای ساخت‌و‌ساز هم از این آب استفاده می‌کنند و حتی امتیاز کنتور داده می‌شود. این کار عواقب بدی دارد. تنها راه‌حل و کورسوی امید برای حل این مشکل متوقف کردن برداشت از آب‌های زیرزمینی است. 


کرمان جزو مناطق بحرانی

رئیس اداره مخاطرات زمین‌شناسی استان کرمان می‌گوید: با توجه به این‌که استان کرمان یکی از مناطق بحرانی در زمینه فرونشست در کشور طی چندسال اخیر معرفی شده است، باید گفت دلایل مختلفی باعث این اتفاق شده‌اند که یکی از مهم‌ترین آنها، اضافه‌برداشت از آب‌های زیرزمینی است. به دنبال آن، فشردگی لایه‌های متخلخل خاک به دلیل از بین رفتن نیروی شناوری و تحت تاثیر وزن طبقات بالایی خاک به وجود می‌آید و در حال حاضر عواقب این اتفاق را شاهد هستیم. 


«حامد درزاده» می‌افزاید: از دیگر عوامل فرونشست زمین چاه‌های نفت هستند و به دلیل تخلیه مخازن نفتی اتفاق می‌افتد. البته در کرمان این مورد وجود ندارد. همچنین می‌توان به معادن زیرزمینی اشاره کرد که معدن زیرزمینی با ابعاد بسیار بزرگ برای استخراج در دشت‌های کرمان وجود ندارد. عامل مهم و تاثیرگذار بعدی را هم می‌توان نوع و بافت خاک و لایه‌های خاک دانست. 


زمین لرزه؛ عامل تشدید فرونشست

رئیس اداره مخاطرات زمین‌شناسی استان کرمان بیان می‌کند: فرونشست ارتباط مستقیمی با زلزله ندارد، ولی زمین‌لرزه در بعضی از مناطقی که فرونشست اتفاق افتاده است، می‌تواند باعث تشدید میزان آن شود. گاهی زمین‌لرزه تخریب لایه‌های خاک و ظاهر شدن آثار فرونشستی را در پی دارد که تا قبل از آن پنهان بوده‌اند. 

«حامد درزاده» به همشهری می‌گوید: فرونشست به اشکال مختلف ظاهر می‌شود. گاهی در سطح یک دشت بزرگ اتفاق می‌افتد که شاهد نشست هماهنگ کل دشت خواهیم بود. گاهی نیز به صورت خطی و شکاف روی سطح زمین دیده می‌شود که نمونه‌های آن در جنوب استان پدیدار شده است. همچنین، فرونشست به همراه حفره‌های انحلالی درون سازنده‎ها و واحد‌های حساس به انحلال یا خاک‌هایی که به راحتی با جریانات آب و به دلیل از دست رفتن یکپارچگی‌شان شسته می‌شوند، رخ می‌دهد که از آن به عنوان فروچاله یاد می‌شود.