یادگار مغول
مغول‌ها چه آثاری از خود در ایران به‌جا گذاشتند؟
سیدسروش طباطبایی‌پور | روزنامه‌نگار
ایران نازنین‌سرزمینی است که حسودانش از گذشته‌های دور بسیار بر آن تاخته‌اند، اما همواره این خاستگاه رستم‌ها و آرش‌ها قد خم نکرده و سربلند ایستاده و ایستادگی کرده است. یکی از این حمله‌های ویرانگر، یورش بی‌رحمانه مغولان به ایران بود. آن قبایل زردپوست که شرایط جوی نامساعد مغولستان آن روزگار جوابگویشان نبود، چون متحد و قدرتمند شده بودند، برای امرار معاش به ایران تاختند و در مسیر حرکتشان هرآنچه را بود و نبود، ویران کردند؛ این روزها مصادف است با لشکرکشی مغولان به ایران؛ تاختنی که برای ایران البته ویرانی به بار آورد، اما ماجرای افتخارآمیز برای ایرانیان‌آن بود که به‌جای اینکه آنان از نظر فرهنگی و فکری بر ما اثر بگذارند، ایرانیان فرهنگ خود را به آنان منتقل کردند و آهسته‌آهسته مغولانی که ایران را سوزاندند، ساختن را هم آغاز کردند.
البته در اوایل حمله مغول و استقرار حاکمان ایلخانی، بسیاری از شهرهای بزرگ ویران شده بود و مغول‌ها هم که یکجانشین نبودند، به ساختن اهمیتی نمی‌دادند، اما به‌مرور و تحت‌تأثیر فرهنگ ایرانی-اسلامی و تشویق هنرمندان و فرهیختگان ایرانی، ساختن بناها در این عصر از ایران هم آغاز شد.
در اینجا به چند بنا در سرزمینمان نظر می‌کنیم که در دوره حکومت مغولان بر ایران، یعنی در دوره ایلخانیان ساخته یا تکمیل شدند؛ بناهایی که تاریخ آنها مربوط به گذشته است، اما متعلق به گذشته نیستند و در طول قرن‌ها آجر دیوارهایشان و کاشی گنبدهایشان آن قدر دیده‌اند و شنیده‌اند که اگر لب باز کنند، می‌توانند افق‌های پیش‌روی این سرزمین را نیز بازگو کنند.
رصدخانه مراغه
باید رصدخانه مراغه را یکی از مهم‌ترین مراکز علمی ایرانیان و نقطه شکوه جهان اسلام در دوره ایلخانی و پس از حمله مغول‌ها دانست. یکی از کسانی که بر خوی ویرانگر هلاکوخان مغول چیره شد خواجه‌نصیرطوسی بود که توانست با تدبیر خود و قدرت هلاکوخان، خدمتی شگرف به پیشبرد علم و آگاهی کند. رصدخانه مراغه به همت این دانشمند روی تپه‌ای در غرب مراغه ساخته شد که برای رصد ستارگان از آن استفاده می‌شد. البته بخش اصلی ساختمان به‌مرور از بین رفته ولی هنوز می‌توانید بقایایی از آن را ببینید.
حمام شنب‌غازان
غازان‌خان هفتمین ایلخان مغول و شخصیتی مقتدر بود که اسلام آورد و نامش را محمود نهاد و اسلام را دین رسمی اعلام کرد. او به توسعه و آبادانی علاقه پیدا کرد و بناهای خیریه‌ای ساخت که به ابواب‌البر یا همان درهای نیکی معروف شدند. در این دوره در منطقه شنب یا شام‌غازان که اکنون محله‌ای در غرب شهر تبریز است، ۱۲بنای مهم مثل مسجد، بیمارستان، گرمابه و.... نیز ساخته شد که همگی بر اثر هجوم حاکمان بعدی و البته زلزله ویران شدند. شاید تنها بنای باقیمانده از این مجموعه گرمابه شنب‌غازان باشد که ثبت ملی نیز شده است.
ربع رشیدی
رشیدالدین فضل‌الله همدانی قبل از حمله مغولان در قلعه‌های اسماعیلیه زندگی می‌کرد و در دوره‌ای به وزارت غازان‌خان رسید. او در زمان خود دانشگاهی ساخت که شامل 4دانشکده بود که به ربع‌رشیدی شهرت یافت. می‌گویند در آنجا 6هزار دانشجو تحصیل می‌کردند و دانشمندان بزرگی برای تدریس به آنجا دعوت می‌شدند. وقتی فضل‌الله کشته شد، این بنا غارت و ویران شد و تنها اثری که از آن باقی مانده، این بناست که در خیابان عباسی تبریز واقع است.
مجموعه تاریخی بسطام
بسطام، شهر سلطان‌العارفین، بایزید بسطامی از عرفای بزرگ قرن سوم هجری است که در ۶کیلومتری شاهرود قرار دارد. در مرکز این شهر، مجموعه‌بناهایی مذهبی وجود دارد که مقبره بایزید هم در حیاط یکی از آنها واقع است. این بناهای باشکوه البته در دوره‌های گوناگون اسلامی ساخته و تکمیل شده، اما برج کاشانه، بنای امامزاده محمد و گنبد غازان‌خان را مربوط به دوره ایلخانی و عصر مغول می‌دانند. مسجد جامع بسطام را هم مغولان ساختند که از نوع مساجد شبستانی است.
گنبد سلطانیه
الجایتو، سومین پادشاه ایلخانی که وقتی اسلام آورد او را سلطان محمد خدابنده نامیدند، زمانی که هنوز یکی از مذاهب را انتخاب نکرده بود، دستور ساخت آرامگاه خود را در شهر سلطانیه از توابع زنجان صادر کرد. البته او وقتی مذهب شیعه را قبول کرد، دوست داشت پیکر مطهر امام علی(ع) و امام حسین(ع) را برای رونق پایتخت خود به آنجا بیاورد که با مخالفت علما مواجه شد. او وصیت کرد بعد از مرگش در آنجا دفن شود و 3سال بعد از مرگش و پس از اتمام بنا در سرداب آن آرام گرفت. این گنبد سومین گنبد مرتفع جهان است.
ارگ علیشاه
مراغه، سلطانیه، اوجان و البته تبریز از پایتخت‌های دوره ایلخانی بودند که بیشتر بناهای این روزگار در این شهرها ساخته شده‌اند. یکی از این بناها ارگ علیشاه است که دیوارهای تاریخی بلندش اکنون در مرکز شهر تبریز هنوز وجود دارد. این بنا به همت تاج‌الدین علیشاه گیلانی، وزیر ابوسعید، ایلخان مغول و با هدف ساخت آرامگاهی بزرگ در صحن مسجد ساخته شد و در دوره‌هایی برای برپایی جشن‌ها و شادمانی‌ها استفاده می‌شد. امروزه از فضای پیرامونی این بنا برای برپایی نمازجمعه استفاده می‌شود و مصلای بزرگ تبریز هم در اینجا احداث شده است.
محراب الجایتو
مسجد جامع عتیق اصفهان آلبومی از هنر معماری ایرانی است که گوشه‌گوشه آن روایتی است از دوره‌های پیش از اسلام، دیلمیان، سلجوقیان، آق قویونلوها، صفویه، قاجارها و البته دوره مغولان. در دوره ایلخانی محراب اولجایتو که شاهکاری از گچبری و تزیین با نقوش اسلیمی است به دستور سلطان محمد خدابنده ساخته شده و در شبستان غربی مسجد قرار دارد. مسجد عتیق، این میراث جهانی انگار قبل از ورود اسلام به ایران، با حفظ فضای معنوی خود کاربری آتشکده داشته که اکنون در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
