یک قالب کوچک، یک جهان بزرگ

محمدناصر احدی- روزنامه‌نگار

 اگر از فردی غیرمتخصص بپرسید که فیلم کوتاه چیست، احتمالا پاسخ خواهد داد فیلمی که زمانش کوتاه است. این جواب با اینکه غلط نیست، اما دقیق هم نیست. با وجود اینکه برخی‌ها ممکن است گمان کنند فیلم کوتاه محل آزمون‌ و خطای فیلمسازان تازه‌کار و بی‌تجربه است که برای یاد گرفتن اصول فیلمسازی در این وادی قدم می‌گذارند، اما در عمل فیلم کوتاه عرصه گسترده‌ای است که می‌تواند سرشار از جذابیت و بداعت باشد و نه‌فقط تازه‌کاران بلکه حتی فیلمسازان حرفه‌ای را به‌سوی خود جذب کند. در توضیح گستردگی عرصه فیلم کوتاه بگذارید از همین مدت زمانش مثال بیاوریم. آکادمی علوم و هنرهای تصاویر متحرک که بانی برگزاری مراسم اسکار است، مدت زمان انیمیشن یا فیلم کوتاه را 40دقیقه یا کمتر درنظر گرفته است. اما در جشنواره ونیز مدت زمان فیلم کوتاه 30دقیقه یا کمتر است. پس می‌بینید که حتی بر سر زمان فیلم کوتاه هم توافق کاملی وجود ندارد.
فیلم کوتاه، برخلاف فیلم بلند، معمولا هدف تجاری ندارد و این یکی از دلایلی است که تازه‌کاران و دانشجویان سینما در شروع کارشان سراغ این نوع فیلم می‌روند. بسیاری از کارگردانان بزرگ و مشهور سینما نیزکار خود را با ساخت فیلم کوتاه آغاز کرده‌اند. ریدلی اسکات با «پسر و دوچرخه» (1965، 27دقیقه)، کن راسل با «آملیا و فرشته» (1959، 26دقیقه)، لین رمزی با «مامور گاز» (1998، 15دقیقه) و کلی نام بزرگ دیگر گام‌های نخست‌شان را در سینما با اتکا به فیلم کوتاه برداشته‌اند. فیلم کوتاه انواع مختلفی دارد؛ مستند، فیلم تجربی، فیلم جستار
 (essay film)، فیلم کولاژ (فیلمی که از تصاویر فیلم‌های دیگر یا سایر قالب‌های تصویری ساخته شده است) و فیلم آماتوری (که به‌عنوان فیلم خانگی هم شناخته می‌شود و معمولا شامل تصاویری از اعضای یک خانواده در موقعیت‌های مختلف است) انواع مختلف فیلم کوتاه را تشکیل می‌دهد. فیلم کوتاه، جدا از جشنواره‌ها، در عرصه‌هایی مثل تلویزیون، تبلیغات و موزیک‌ویدئو کاربرد دارد و این روزها با گسترش شبکه‌های مجازی و نیاز به تولید محتوای تصویری متناسب با این شبکه‌ها، فیلم کوتاه فرصت بیشتری برای عرضه یافته است. اما چطور باید فیلم کوتاه جذاب، دیدنی و ساختارمندی ساخت؟ آیا همه اصولی که برای تولید یک فیلم بلند به‌کار می‌رود، برای ساخت فیلم کوتاه هم کاربرد دارد؟ فیلمنامه یک فیلم کوتاه با فیلمنامه یک فیلم بلند چه تفاوت‌هایی دارد؟ اصلا چطور باید ایده‌ای مناسب برای ساخت فیلم بلند پیدا کرد، پرورش‌اش داد و آن را در قالب یک فیلمنامه کوتاه به روی کاغذ آورد؟ چطور باید یک قاب درست بست و به یک ترکیب‌بندی اثرگذار سینمایی رسید؟ نقاط طلایی تصویر چیست و چطور می‌توان بدون دیالوگ و فقط از طریق تصویر توجه تماشاگر را به چیزی جلب کرد؟ فیلم تجربی چیست و چه تاریخ و چه انواعی دارد؟ فیلم تجربی با چه حیطه‌هایی تعامل دارد و در آن چه کارهایی می‌توان انجام داد؟ پاسخ این سؤالات را می‌توان به شیوه‌های مختلفی به‌دست آورد؛ با رفتن به سر کلاس یا مطالعه کتاب‌هایی که درباره فیلم و فیلمنامه کوتاه، سینما تجربی و ترکیب‌بندی تصویر در سینما و تلویزیون نوشته شده است.
خوشبختانه انجمن سینمای جوانان در چند سال اخیر با کتاب‌هایی که درباره آموزش فیلمنامه‌نویسی برای فیلم کوتاه، تاریخچه سینمای تجربی و اصول ترکیب‌بندی تصویر منتشر کرده، این امکان را برای علاقه‌مندان به فیلم کوتاه در سرتاسر ایران به‌وجود آورده که راحت‌تر بتوانند به منابع آموزشی دسترسی داشته باشند. با اینکه متون سینمایی در یک دهه اخیر از نظر تنوع عناوین رشد چشمگیری داشته‌اند، اما اغلب کتاب‌های سینمایی درباره فیلم بلند هستند و منشورهای انجمن سینمای جوانان از این نظر که دغدغه آموزش زیروبم فیلم کوتاه را دارند ارزشمندند. برای مطالعه این کتاب‌ها نیاز به هیچ پیش‌نیازی نیست، کافی است که انگیزه و اراده لازم برای ورود به دنیای فیلم کوتاه را داشته باشید. این کتاب‌ها شما را گام‌به‌گام در مسیری که باید حرکت کنید پیش می‌برند و با ابعاد مختلف کاری که قصد انجامش را دارید آشنا می‌کنند. اصلا خیال نکنید که شما بی‌تجربه‌اید و نمی‌توانید از این کتاب‌ها بهره ببرید. شما، حتی قبل از اینکه خودتان بدانید، بارها برای گرفتن یک عکس یا ضبط ویدئویی از خویشان و دوستان و اطرافیانتان در مقام کارگردان ظاهر شده‌اید و تصمیم‌های مختلفی برای اینکه عکس بهتری بگیرید یا ویدئوی جذاب‌تری ضبط کنید اتخاذ کرده‌اید. با مطالعه این کتاب‌ها می‌توانید آنچه را ناخودآگاه می‌دانید، خودآگاه کنید و با اعتمادبه‌نفس بیشتر تصمیم بهتری بگیرید که می‌خواهید چه چیزی در فیلم‌تان باشد یا نباشد.
انتشار کتاب‌های آموزشی انجمن سینمای جوانان تلاشی در جهت تحقق عدالت آموزشی است. درحالی‌که هزینه کلاس‌های فیلمسازی همواره زیاد بوده و در دو سه سال اخیر نیز افزایش زیادی داشته ـ البته متأسفانه کیفیت این کلاس‌ها برخلاف شهریه‌هایشان معمولا رشدی ندارد ـ و همه نمی‌توانند از پس این هزینه‌ها برآیند، انجمن سینمای جوانان شرایطی را فراهم کرده که علاقه‌مندان به فیلمسازی با دردسر کمتری به فراگیری آنچه دوست دارند بپردازند. این اقدام را باید به فال نیک گرفت و امید داشت که این روند همچنان ادامه داشته باشد.