نگاه
خطر در کمین بافت‌های تاریخی
سیدهادی احمدی/ مدیرکل دفتر حفظ و احیای بافت‌ها، بناها و محوطه‌های تاریخی
مهم‌ترین اصل در حفاظت از بناهای تاریخی، داشتن کاربری متناسب با ظرفیت و شأن یک بنای تاریخی است. در این دیدگاه، صرف آنکه کالبد یک اثر حفظ شود اما کاربری متناسب با بنای تاریخی نباشد، شرط کافی برای حفاظت از بناهای تاریخی کشور نیست. اغلب بناهای با‌ارزش و تاریخی به‌ویژه در بافت‌های تجاری و تاریخی شهرها اکنون کاربری انبار یافته‌اند که البته خطرزا‌ست. معماران سنتی ایران زمانی که به خلق یک بنای تاریخی می‌پرداختند، بارگذاری زنده و مرده بنا را محاسبه می‌کردند و اگر یک بنا دارای کاربری مسکونی بود یا آنکه برای کاربری اداری احداث می‌شد، حدی از مقاومت بنا را متناسب با کاربری آن درنظر می‌گرفتند. بنابراین زمانی که این محاسبات برهم بخورد، بار مرده در بنا ایجاد شود و هر آنچه ظرفیت فضایی یک اثر است پر شود، ایراد سازه‌ای در بنا ایجاد و تأثیر خود را بر بنای تاریخی در زمان وقوع حوادث طبیعی همچون زلزله می‌گذارد. اما در موضوع آتش‌سوزی در بناهای تاریخی همچون اتفاقی که در میدان حسن‌آباد تهران، بازار بزرگ تبریز یا بافت‌های تاریخی در دیگر نقاط کشور رخ داده است، باید اعلام کرد که بسیاری از بناهای واقع در بافت‌های تاریخی اعم از خانه‌های تاریخی یا بناهای معمولی تبدیل به انبار مواد آتش‌زا برای نگهداری پلاستیک، پارچه یا مواد انفجاری شده‌اند. متأسفانه قانون نیز در این مورد سکوت کرده است. مالکان بناها نیز بدون توجه به موضوع حفاظت از آثار تاریخی در اختیار خود به هر نحو که اقتصاد هدایت‌شان می‌کند، اقدام به تغییر کاربری در بناهای تاریخی می‌کنند؛ درحالی‌که نمی‌دانند کالبد بناهای تاریخی بسیار آسیب‌پذیر هستند و کاربری‌شان باید متناسب با ظرفیت بنا باشد. این مشکل البته در بافت‌های تاریخی همجوار با بافت‌های تجاری شهرها بسیار مشهود است. سازمان میراث فرهنگی نیز براساس قانون تنها می‌تواند به کالبد بناهای تاریخی توجه داشته باشد و در مورد بنای تاریخی میدان حسن‌آباد نیز کالبد بنا بسیار اهمیت داشت. موضوع دیگر در مورد حفاظت از بناهای تاریخی که با تغییر کاربری دچار حادثه می‌شوند، به اصل مالکیت بازمی‌گردد که در اسلام و در قوانین کشور بسیار مهم است. به همین دلیل است که وقتی سازمان میراث‌فرهنگی در مورد تغییر کاربری یک بنای تاریخی اقدام قضایی می‌کند، مقام محترم قضایی اصل مالکیت را ارجح می‌داند. بنابراین باید قوانینی تصویب شوند که مالکان را به تغییر کاربری متناسب با شأن بناهای تاریخی ملزم کنند.
در این مسیر باید توجه داشت که توان سازمان میراث‌فرهنگی و شهرداری‌ها در حفاظت از بناهای تاریخی و جلوگیری از تغییر کاربری نامتناسب با بناهای تاریخی محدود است و مالکان نیز با توجه به بهره اقتصادی بیشتر از بناهای تاریخی در اختیار خود استفاده می‌کنند که در مواقع بحران فاجعه‌آفرین است. این مشکل در بافت‌های تاریخی همجوار با بافت‌های تجاری بسیار مشهود است. به‌طوری که در بافت‌های پشتیبان‌کننده بازارها تمامی بناها اعم از مسکونی، تجاری و خدماتی همگی تبدیل به انبار کالا شده‌اند و این موضوع زمانی فاجعه‌بار است که کاربری خطرزا برای این انبارها ایجاد شود. در شرایطی که سازمان میراث‌فرهنگی و حتی شهرداری‌ها و آتش‌نشانی پیش از وقوع آتش‌سوزی در برخی بافت‌ها و بناهای تاریخی هشدار لازم را درخصوص نیاز به سیستم اعلام و اطفای حریق یا حتی تعویض سیم‌کشی‌های برق به برخی مالکان داده بودند، اما بی‌توجهی مالکان به این هشدارها به وقوع حوادث منجر شده است. در میدان حسن‌آباد تهران نیز به‌رغم آنکه یکی از مجهزترین ایستگاه‌های آتش‌نشانی شهر تهران در چند‌متری بنای تاریخی این میدان قرار داشت، اما به‌دلیل نبود سیستم اعلام و اطفای حریق این بنا دچار آتش‌سوزی شد. پیش از این در بازار تبریز تذکرهای لازم برای تجهیز به سیستم اعلام و اطفای حریق داده شده بود و به‌رغم آنکه شهرداری تبریز برای مهار آتش، خروجی آب دربازار را تعبیه کرده بود، اما باز هم دچار صدمات بسیار شد. اکنون از شهرداری‌ها انتظار می‌رود با بررسی میدانی آثار تاریخی مجاور مجموعه‌های تجاری شهرها، توصیه‌های ایمنی را به مالکان ارائه دهند و در مواردی که آثار ثبت ملی یا واجد ارزش‌های تاریخی باشند، رونوشت تذکرها را به سازمان میراث فرهنگی ارسال کنند تا در مذاکره با مالکان تمهیداتی برای جلوگیری از وقایع مشابه با میدان حسن‌آباد یا بازار تبریز اندیشیده شود. براساس گزارش‌های سازمان میراث‌فرهنگی از بافت‌های تاریخی تهران، اصفهان، کرمان و تبریز، مشخص شده است که بافت‌های مجاور بافت تاریخی این شهرها به‌دلیل تبدیل‌شدن به انبار کالا برای خدمات‌دهی به بازارها در خطر جدی قرار دارند و بهتر است تا زمانی که این بافت‌ها با فاجعه‌ای بزرگ مواجه نشده‌اند، فکری به حال ساماندهی وضعیت آنها کرد. در غیراین‌صورت بافت‌های تاریخی به‌دلیل خطرات بالقوه‌ای که آنها را تهدید می‌کند، خالی از سکنه می‌شوند که عواقب بدتری به همراه دارد. مسئولیت ساماندهی بافت‌های تاریخی و بافت‌های مجاور نیز مدیریت شهری است چون سازمان میراث‌فرهنگی نه آتش‌نشانی جداگانه دارد و نه از نیروی نظامی خاص برخوردار است. با این حال، سازمان میراث‌فرهنگی آمادگی کامل دارد که مدیریت شهری را در ساماندهی این وضعیت یاری کند.
