قدم‌های پردردسر
شهرهای مناسب‌سازی‌نشده، زنان را خانهنشین می‌کنند
اگر در یکی از فرودگاه‌های استرالیا پیاده شوید، یکی از مهم‌ترین نکاتی که در زندگی روزمره مردم نظرتان را جلب میکند، تعداد زیاد کالسکه‌هایی است که در نقاط مختلف شهر در حال حرکت هستند. در سیدنی و بسیاری دیگر از شهرهای استرالیا، مادران با کالسکه‌های تکی، دوقلو یا چندقلو در فرودگاه‌ها، مراکز خرید، پیادهراهها و خیابانها حضور دارند چرا که آنها در یکی از مناسب‌ترین شهرهای جهان برای زنان و کودکان زندگی می‌کنند.
«توسعه شهری با رویکرد اجتماعی» شعاری است که در دهههای اخیر به‌عنوان یک برنامه، به‌ویژه در تهران تکرارشده و پس از آن در طرح و برنامههای دیگر شهرهای کشور نیز گنجانده شده اما هر چه بوده عمدتا در ساختار همان طرح‌‌ها باقی‌مانده و از روی کاغذ به معابر و خیابانها، گذرگاه‌ها و پیادهراهها منتقل نشده است. توسعه شهری با رویکردهای اجتماعی زمانی محقق خواهد شد که شهر برای همه افراد جامعه با توانمندی‌ها و نیازهای متفاوت به‌گونه‌ای مناسبسازی شده باشد که حضور در فضاهای شهری در زندگی روزمره را برای آنها آسان کرده و برایشان امنیت و آرامش به همراه بیاورد. مناسبسازی فضاهای شهری برای زنان و کودکان یکی از مطالبات اجتماعی مهم در بسیاری از شهرهای جهان است. فعالان اجتماعی و به‌ویژه طرفداران حقوق زنان، سال‌هاست که مطالبات پیگیرانه‌‌ای را برای تقویت زمینههای حضور زنان در فضاهای شهری مطرح و دنبال می‌کنند و یکی از حوزه‌های مورد طرفدار افکار عمومی در انتخابات شوراها و همچنین انتخاب شهرداران، میزان توجه کاندیداها به برنامههایی در این زمینه است. فعالان اجتماعی و سازمان‌‌های مردم‌نهاد تلاش می‌کنند تا با تغییراتی در فضاهای شهری، موانع حضور زنان در فضاهای عمومی و شهری را از پیش پا بردارند و شهرها فضاهای امن‌تری برای زندگی و فعالیت روزمره زنان باشند.
با وجود اینکه نیمی از جمعیت شهرها را زنان تشکیل می‌دهند اما بسیاری از شهرها، به‌ویژه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته به‌ندرت خواسته‌ها و نیازهای زنان را در طراحی فضاهای شهری مورد توجه قرار داده‌اند. در گزارش‌های سالانه‌ای که درباره خشونت و حوادث شهری است، زنان اغلب احساس ناامنی، ترس و اضطراب بیشتری را اعلام می‌کنند و در بسیاری از موارد آنها قربانیان اصلی فضاهای بیدفاع شهری هستند.
در پنجمین دوره انتخابات شوراها، یکی از مطالبات اجتماعی شهروندان و رأی‌دهندگان، تقویت زمینه حضور فعالانه زنان در فضاهای شهری و درخواست طرح و برنامههایی در این زمینه از سوی کاندیداها بود؛ موضوعی که در این دوره حتی در هیاهوی خبرهای سیاسی و انتخاباتی هم با صدای بلندتری نسبت به دوره‌های پیشین شنیده شد. افزایش معنادار زنانی که کاندیدای ورود به شورای شهر تهران بودند، در کنار نشست‌های تخصصی و بیانیه‌های متعدد، نشان داد که توجه به حقوق و نیازهای زنان در شهرها، مطالبه‌ای جدی است که نه‌تنها در تهران بلکه در سایر کلانشهرهای کشور از سوی شهروندان، به‌ویژه زنان به‌عنوان نیمی از جمعیت رای‌دهنده دنبال می‌شود.
در دهههای اخیر مطالعات متنوعی درباره مشکلات زنان در شهرهای مختلف ایران انجام شده است. بخش عمده این مطالعات در نتیجه‌گیری‌ها و جمعبندی نهایی، شهرها را از وجوه مختلف برای زندگی زنان نامناسب ارزیابی کرده‌اند. نقطه اشتراک در یافته‌های آنها را می‌توان عمدتا در چند محور اصلی جمعبندی کرد:«ترس و ناامنی در فضاهای بیدفاع شهری، ضرورت افزایش ساعت کار وسایل نقلیه عمومی، مناسبسازی شهرها برای تردد کالسکه و ساک خرید، توسعه مراکز نگهداری و اتاق‌های ویژه مادر و کودکان، ایجاد خانه‌های امن برای زنان آسیب‌دیده و در عین حال تقویت زمینههای حضور فعالانه زنان در شهر ».
یکی از مهم‌ترین مشکلات زنان به‌مثابه شهروند در شهرها ،به‌ویژه شهرهای بزرگ، محدودیتهایی است که آنها به‌عنوان عابر احساس می‌کنند؛ از ترس و ناامنی گرفته تا قدم‌های پردردسر در پیادهراهها. بسیاری از آنها طوری برنامه‌ریزی می‌کنند که در آستانه تاریک‌شدن هوا یا کمی پیش از آن به خانه رسیده باشند و شماری دیگر سعی دارند، برنامههای بیرون از خانه را در طول روز سازماندهی کنند؛ درواقع شهرها با فضاهای مناسبسازی نشده و پرخطر آنها را در زندگی روزانه محدود کرده‌اند و به‌همین دلیل است که استفاده از خودروی شخصی برای بسیاری از زنان احساس امنیت بیشتری به‌همراه می‌آورد.
شهرهای مردانه
تهران با شرایط امروزش نیازهای چه گروهها و افرادی از جامعه را برآورده میکند؟ کدام گروه از شهروندان بیشتر از فضاهای عمومی استفاده می‌کنند و اگر قرار باشد در شهر پیاده باشند، امنیت بیشتری دارند؟ زهرا نژادبهرام- عضو کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران- معتقد است که تهران شهری است مناسب برای زندگی مردان جوان و دیگر گروههای جامعه، از زنان و کودکان گرفته تا سالمندان و توان‌یابان، شرایط مطلوبی برای حضور در فضاهای شهری ندارند. او درباره اینکه چرا در فرایند توسعه شهری، ضرورت مناسبسازی شهری برای این گروهها نادیده گرفته شده، به همشهری می‌گوید:
«استانداردهای فضای شهری براساس نیازهای شهروندان و ساختوسازهای عمرانی تعریف می‌شود و در این رابطه برنامه‌ها و چهارچوب‌های مشخص‌شده‌ای برای شهرداری‌‌ها وجود دارد و مدیریت شهری طبق همان برنامه‌ها عمل میکند. از آنجا که در این استاندارد‌ها شهر به مثابه کالبد درنظر گرفته شده، نیازهای بهره‌برداران و جنبه‌‌های انسانی زندگی در شهر مورد توجه قرار نگرفته، درحالی‌که بخشی از افرادی که قرار است از شهر و از پیادهراهها استفاده کنند زنان و کودکان و گروههای کم‌توان هستند؛ مانند سالمندان و معلولان. اگر قرار است این شهر برای همه باشد باید نیاز همه گروهها را تأمین کند».
قرار بود شورا و شهرداری تهران در دوره جدید با رویکرد اجتماعی و نگاه به نیازهای گروههای مختلف جامعه برنامههایی برای مناسبسازی پایتخت ارائه کنند، حالا نژادبهرام می‌گوید که برنامه‌ریزی و اقدام در این زمینه در دستورکار مدیریت شهری است؛ «در چند‌ماه اخیر، هم شورا و هم شهرداری به این موضوع اهمیت بیشتری داده است. چندی پیش هم شهردار تهران بعد از بازدید از سطح شهر اعلام کرد که در خیابان‌‌های تهران نمی‌توان 15دقیقه پیاده‌روی داشت و به مانعی برخورد نکرد.»
به گفته نژاد بهرام، براساس آمارهای اعلام‌شده در 6ماه اول سال‌جاری بیش از 60درصد افراد فوت‌شده در سطح شهر، افراد پیاده بوده‌اند چرا که به‌علت نامناسب‌بودن شرایط پیادهراهها عموما این افراد مجبور به پیاده‌رفتن از کنار خیابانها بوده‌اند و به همین علت بیشترین تلفات را داده‌اند.
این عضو شورا تأکید میکند که پیگیری وضعیت پیادهراهها در تهران یکی از برنامههای در اولویت برای شورای پنجم است؛ «در بازدیدی که به‌تازگی از منطقه10 تهران داشتم، من و شهردار منطقه، همزمان نمی‌توانستیم در پیادهرو راه برویم و یکی از ما ناگزیر در خیابان حرکت می‌کرد. من فکر می‌کنم باید تلاشی جدی در این زمینه صورت بگیرد. می‌توان معابر را دسته‌‌بندی کرد و در چند فاز در پیاده‌‌روهای مختلف به مرحله اجرا رساند. در واقع شهرداران مناطق مختلف تهران باید این موضوع را به‌صورت جدی پیگیری کنند و فضای مناسب را برای شهروندان ایجاد کنند.»
به گفته او بعضی از مناطق هم طرح مناسبسازی پیادهراهها را شروع کرده‌اند؛ «در بازدیدی که از منطقه12 تهران و محله خیابان ایران داشتم، شهرداری منطقه برای پیادهراهها بسیار مناسب کار کرده بود و این از اتفاقاتی خوبی است که در سطح شهر شاهد آن هستیم و باید بتوانیم آن را برای تمام شهر گسترش دهیم. حواسمان باشد شهرمان باید برای همه شهروندان مناسبسازی شود. قرار نیست پیادهرو فقط برای گروهی خاص ساخته شود. هم‌اکنون تهران برای گروه مردان بالغ جوان ساخته شده است و حتی استانداردهای آن برای مردان کوچک و مردان سالمند هم مناسب نیست. ما با بی‌توجهی به رسیدگی به معابر به گروههای مختلف شهر پیام می‌‌دهیم که از خانه‌ها‌یتان بیرون نیایید و این شهر فقط برای مردان جوان است و برای شما نیست.»
شهرهایی برای مادران
با تغییراتی که در سبک زندگی امروزی پدید آمده، زنان بیش از گذشته در فضاهای شهری حضور دارند. در تهران 100 سال پیش، زنان، زمان کمتری از روز را در فضاهای بیرون از خانه می‌گذراندند و اگر هم بود عمدتا در سطح محله رفت‌وآمد داشتند. حالا شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تغییر کرده و زنان وارد حوزه اجتماعی شده‌اند و نسبت به قبل بیشتر در شهر حضور دارند و برمبنای این تعاریف شهرها باید با توجه به نیازهای این گروه که نیمی از جمعیت هستند، بهینه‌سازی شوند. در این زمینه علاوه بر برنامههای اجرایی، بخشی از آیین‌نامه‌ها و قوانین موجود نیز نیازمند بازنگری هستند به‌گونه‌ای که ساختمان‌ها و فضاهای جدیدی که در شهر ساخته و پروژه‌های تازه‌ای که اجرا می‌شوند، با درنظرگرفتن نیازهای همه گروهها طراحی شده باشند و شهرها با نگاه و رویکردهای کیفی، توسعه پیدا کنند. علاوه بر بحث فضاهای بیدفاع شهری که از موانع مهم حضور زنان در شهر، به‌ویژه در جایگاه شهروند پیاده است، یکی از نکات مهم در ارتباط با مناسبسازی فضاهای شهری زنان، توجه به جایگاه آنها در نقش مادر است. یکی از مهم‌ترین مشکلات پیش روی مادران در شهرها، به‌ویژه شهرهای بزرگ، ازجمله تهران این است که این شهرها کمترین امکانات و خدمات را برای مادران پیش‌‌بینی کرده اند. در شهرهای مناسبسازیشده، مادران از همان نخستین ماه‌‌های پس از زایمان می‌توانند با حضور در فضاهای عمومی شهروندی، به همراه فرزندانشان روال عادی و جاری زندگی روزمره را پیش ببرند اما در ایران فضاهای شهری چنین امکانی به آنها نمی‌دهد. بخش عمده معابر و خیابانها برای استفاده از کالسکه مناسب نیست؛ جویهای ناهموار، پل‌های نامناسب و موانع متعدد شرایط را برای اینکه یک نفر بتواند با کالسکه از خیابانی به خیابان دیگر برود، دشوار کرده است.
در چنین شرایطی بسیاری از زنان در نخستین سال‌های تولد فرزندانشان ناگزیر از این هستند که حضورشان در شهر را به حداقل کاهش بدهند. چند سالی است که در بخشی از فضاهای عمومی مانند ترمینال‌ها و بعضا مراکز خرید، راه‌اندازی اتاق‌های ویژه مادر و کودک و طراحی ورودی‌های مخصوص کالسکه آغاز شده اما تعداد آنها به نسبت جمعیت شهری ساکن در تهران و نیازهایی که روی هم انباشته شده، ناچیز است. به گفته علیرضا سرحدی- کارشناس شهری- تغییر به سمت تقویت کیفیت زندگی در تهران و از آن جمله مناسبسازی فضاهای شهری برای زنان، وابسته به تغییراتی است که باید در زمینه ساختوسازهای تهران اعمال شود. او در گفت‌وگو با همشهری با تأکید بر اینکه تهران شهری ناآرام است چون ساخت و سازها در آن تمامی ندارد، ادامه می‌دهد: «یکی از علت‌های نامناسب بودن پیاده‌راه‌های ما ساختوسازهای شهر تهران است که نقطه انتهایی ندارد. برای همین شما هر چند متر یک‌بار باید با موانع و مصالح در سطح پیادهرو روبه‌رو شوید. یک زن باردار یا یک کودک تنها اگر بخواهد یک مسیر 200متری را پیاده‌روی کند، قطعا چندمرتبه باید از پیادهرو به خیابان برود و دوباره برگردد.
پیادهراهها در شهرهای ما به هیچ عنوان مناسبسازیشده نیستند، برای هیچ گروهی، غیراز افراد سالم. ما حتی در کوچک‌‌ترین زیر ساخت‌ها هم که کفپوش پیادهروهاست کار را درست انجام نداده‌ایم؛ یا آسفالت‌ها خراب است یا در مناطق سنگفرش شده موزائیک‌‌ها لق شده‌اند. به‌ندرت هم اگر می‌بینید کفپوش پیادهروها سالم مانده‌اند هنوز پای بساز و بفروش‌‌ها به آنجا باز نشده است.» به گفته سرحدی، نهادهای مرتبط در شهرداری باید روزانه به این خیابانها و پیادهروها سرکشی کنند اما این ماموریت عملا فراموش شده است؛ «از ابتدای سال بسیاری از خیابانها را برای فاضلاب شهری کنده‌اند و بعد از آنکه کارگران شهرداری می‌روند، مردم می‌مانند و خیابان‌‌های کنده‌شده و محله‌های زیر و رو شده که زنان و کودکان هم بیشترین عبور را در محله دارند. راه صحیح این است که نهادهای مربوطه باید بعد از این عملیات، دست به‌کار شوند و گذر را اصلاح کنند نه اینکه آن را رها کنند تا فراموش شود. در گذری که کابل برق از آن عبور کرده است و شهرداری اوضاع پیاده‌راه را سامان نداده چه امنیتی برای عابر وجود دارد؟»
سرحدی هم با نژادبهرام هم‌عقیده است که تهران شهری است که صرفا برای استفاده جوانان مناسب است؛ «شهر تهران یک فرد جوان و قبراق می‌خواهد که هرجا لازم بود به پیادهرو برود و هرجا نشد به خیابان و این برای یک زن باردار یا کودک اصلا شرایط مناسبی نیست. در بعضی از خیابانها جویهای آب بسیار عریض و غیراستاندارد ساخته شده‌اند؛ حتی به میزان کافی مقابل آنها پل ساخته نشده است و سؤال اینجاست که چطور یک زن باردار باید از این خیابان به پیاده‌راه بیاید؟ درعین حال بسیاری از پیاده‌‌روهایی هم که پل دارند، استاندارد نیستند. بارها پای کودکان در همین پل‌ها گیر کرده است و مدیریت شهری هم در برابر این شرایط مسئولیت‌پذیر نیست. سال‌‌ها پیش پلی را ساخته‌اند و رفته‌اند و بعد از آن هم به مشکلات آن توجهی نشده است.» در دهه گذشته شهرداری تهران طرح و برنامههایی را در حوزه زنان اجرایی کرده اما بخش عمده این برنامه‌ها بر زمینه حمایت‌های اجتماعی از زنان، ازجمله زنان سرپرست خانوار و بعضا زنان آسیب‌دیده و همچنین برپایی غرفه‌های خوداشتغالی و برنامههایی از این دست متمرکز بوده است. در واقع مسائل و مطالبات زنان شهری، برای مدیریت شهری عمدتا از زاویه آسیب‌های اجتماعی شناخته و تبیین شده است. در کنار آنها پروژه‌هایی چون ساخت بوستان‌های اختصاصی زنان هم به اجرا درآمده؛ ایده‌ای که به‌رغم اینکه مورد حمایت بخشی از گروههای جامعه بوده اما از این جهت مورد انتقاد قرارگرفته که به‌دلیل رویکرد تفکیک جنسیتی، زنان را از فضاهای شهری دور میکند و به نوعی ناقض حقوق شهروندی آنها در بهره‌مندی از فضاهای عمومی شهر بدون تبعیض تلقی می شود.
پرهیز از دیدگاه‌های سلیقه‌ای و آماده‌سازی فضاهای عمومی برای استفاده همه گروههای جامعه ازجمله زنان و به حداقل رساندن تفکیک‌های جنسیتی، یکی از مطالباتی است که حالا بر دوش مدیران شهری و اعضای شوراها سنگینی میکند. آنها که پیش‌تر در شعارها و برنامه‌هایشان گفته بودند پیگیری مطالبات این گروه از جامعه را به‌عنوان اولویتی مهم در کانون توجه قرار خواهند داد، حالا فقط چند سال فرصت دارند تا خروجی اجرایی برنامههای تبلیغاتی و شعارهای انتخاباتی‌شان را به افکار عمومی ارائه دهند.
در همینه زمینه :
روزنه
اتفاق روز
زندگی پدیا