تحصیل زیر سقف های لرزان

پرنیان سلطانی|خبرنگار

تصور مدارسی با دیوارهای آجری و گچ‌های ریخته و سقف‌هایی که هر لحظه ممکن است بر سر دانش‌آموزان آوار شوند در شهر تهران واقعاً سخت است. شاید اگر تصویر مدارس فرسوده در شهرهای مرزی را به ما نشان بدهند کمتر کسی تعجب کند اما تضاد مدارس فرسوده و شهری که 233 سال است لقب پایتختی کشور را یدک می‌کشد برای همه غافلگیرکننده است. واقعیت اینکه وقتی درباره تهران با همه امکاناتش صحبت می‌کنیم سخت است بپذیریم سرانه آموزشی این کلانشهر کمتر از میانگین سرانه آموزشی کشور باشد و 30درصد همین ظرفیت موجود هم در زمره فرسوده‌ها و پرمخاطره‌ها دسته‌بندی شوند. اما این یک واقعیت انکارناپذیر است؛ واقعیتی که طی روزهای اخیر و پس از حادثه تلخ آتش‌سوزی مدرسه زاهدان بار دیگر بر سر زبان‌ها افتاده و امکان بهره‌مندی دانش‌آموزان از محیط آموزشی مقاوم، نوساز و ایمن را به یک مطالبه عمومی تبدیل کرده است. در این گزارش با همراهی مسئولان و کارشناسان اداره کل نوسازی مدارس استان تهران و مجمع خیّران مدرسه‌ساز شهر تهران به بررسی وضع مدارس پهنه شمالی پایتخت پرداخته‌ایم.  

اگر شما هم مثل ما از اینکه چرا تهران تا این اندازه درگیر مدارس فرسوده است تعجب کرده‌اید باید بگوییم که تهران به واسطه پایتخت شدنش در دوره حکومت قاجاری‌ها میزبان نخستین مدرسه‌ها بود و تا سال‌های سال تنها شهری به حساب می‌آمد که در آن مدارس نوین جای مکتبخانه‌ها را گرفته بودند. به همین دلیل اکنون می‌توانیم در شهرمان مدارس بسیاری پیدا کنیم که چندین دهه از عمرشان گذشته و در و دیوارهای آنها به خوبی نشان از قدمت‌شان دارند. اما فرسودگی ظاهری این مدارس فقط یک روی سکه وضع نامطلوب این مراکز آموزشی دیرین است. روی دیگر این سکه معماری قدیمی و رعایت نشدن استانداردهای روز در این ساختمان‌هاست که در کنار مصالح به کار رفته در ساخت این مدارس، از این مراکز آموزشی بناهای نامطمئن و ناایمن ساخته است.  

منطقه 7، فرسوده‌ترین منطقه پهنه شمالی

فرسودگی مدارس شهر اگرچه گریبان همه مناطق پایتخت را گرفته است اما پراکندگی این هزار و 200 مدرسه در مناطق مختلف باعث شده تا برخی از آنها درگیری بیشتری با معضلات مدارس فرسوده داشته باشند. طبق آماری که اداره کل نوسازی مدارس استان تهران در اختیار ما قرار داده، بیشترین مدارس فرسوده شهر تهران به‌ترتیب در مناطق 12، 7، 4، یک، 14 و 16 قرار دارند. یعنی از میان 4 منطقه مورد بحث ما در پهنه شمالی (مناطق یک، 3، 5 و7)، 2 منطقه بیشترین مدارس فرسوده را در خود جا داده‌اند. این در حالی است که منطقه 3 هم ‌درصد فرسودگی بالایی دارد و به این ‌ترتیب جز منطقه 5 که مدارس نوساز بیشتری نسبت به مناطق همجوارش دارد پهنه شمالی تهران سخت درگیر معضلات مدارس فرسوده است. این‌طور که مسئولان اداره کل نوسازی مدارس استان تهران می‌گویند منطقه 7 با 25/71‌درصد فرسودگی در رتبه نخست فرسودگی مدارس در پهنه شمالی پایتخت ایستاده و منطقه5 با 56/11‌درصد فرسودگی از وضع مطلوبی نسبت به 3منطقه دیگر برخوردار است. 

 ایمن‌سازی یک میلیون فضای آموزشی تا سال 2030

حال که اطلاع دقیقی از میزان فرسودگی مدارس تهران به دست آمد، وقت آن است که به موضوع نوسازی این مدارس پرداخته شود؛ موضوع بااهمیتی که نه تنها دغدغه این روزهای وزارت آموزش و پرورش است بلکه یک مطالبه جهانی محسوب می‌شود و از سوی سازمان ملل متحد برای همه کشورها در حال پیگیری است. هدف‌گذاری سازمان ملل متحد، ایمن‌سازی یک میلیون فضای آموزشی در دنیا تا سال2030 است و همه کشورهای جهان موظفند تا این زمان به ایمن‌سازی مدارس‌شان بپردازند. البته که وزارت آموزش و پرورش کشورمان پیش از این هدف‌گذاری جهانی، از حدود 12 سال پیش در این راه گام برداشته و با ایجاد سازمان نوسازی مدارس، مقاوم‌سازی مراکز آموزشی را در دستور کار جدی خود قرار داده است. در کنار این، بیشتر منابع عمرانی آموزش و پرورش طی سال‌های اخیر نیز صرف ایمنی مدارس شده و مجموع این کارها باعث شده که از سال 1385 تا امروز مدارس ایمن کشور از یک سوم به دو سوم افزایش پیدا کند. به این‌ترتیب حالا فقط یک سوم مدارس در سرتاسر ایران فرسوده هستند و نیاز به تخریب و نوسازی یا مقاوم‌سازی دارند که این مدارس هم با همت سازمان نوسازی مدارس و خیّران مدرسه‌ساز با سرعت در حال نوسازی و مقاوم‌سازی هستند. این‌طور که مسئولان اداره کل نوسازی مدارس استان تهران می‌گویند فقط در آغاز سال تحصیلی جاری بیش از 770 کلاس درس نوساز به اداره‌های آموزش و پرورش استان تهران تحویل شده که این تعداد تا پایان سال به هزار کلاس درس خواهد رسید. 

100 مدرسه جدید در شمال پایتخت

در راه نوسازی مدارس فرسوده که در نهایت به نفع همه مردم است شهروندان خیراندیش تهرانی هم آستین همت بالا زده‌اند تا در کنار دولت، گره از کار فروبسته مدارس فرسوده پایتخت باز کنند. این‌طور که مسئولان مجمع خیّران مدرسه‌ساز شهر تهران می‌گویند طی مدت 20 سالی که از تأسیس این مجمع گذشته، 400 مدرسه خیرساز در پایتخت ساخته شده که بیشتر این مدارس با تخریب و نوسازی مدارس فرسوده قدیمی ایجاد شده‌اند. براساس اطلاعاتی که از این بنیاد نیکوکاری به دست آورده‌ایم 400 مدرسه خیّرساز در تهران در حالی ساخته شده و در اختیار آموزش و پرورش قرار گرفته‌اند که از این تعداد حدود 100 مدرسه سهم مناطق شمالی تهران شده است. اکنون منطقه یک 40 مدرسه خیرساز دارد و سهم منطقه 3، 15 تا 20 مدرسه، سهم منطقه5، 40 مدرسه و سهم منطقه 7، 13 تا 14 مدرسه است. 

همه چالش‌های پهنه شمالی

به این‌ترتیب حدود یک چهارم از مدارس خیرساز شهر تهران در 2 دهه گذشته به پهنه شمالی پایتخت اختصاص پیدا کرده که خبر خوشحال‌کننده‌ای برای ساکنان این محدوده شهر است. اما واقعیت اینکه مناطق شمالی تهران ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد که این ویژگی‌ها حساب آنها را از حساب دیگر مناطق پایتخت جدا کرده و اجازه نمی‌دهد پا به پای آنها در راه نوسازی مدارس فرسوده گام بردارند. یکی از موضوعات قابل تأمل در پهنه شمالی تهران گرانی زمین است. اگرچه بیشتر مدارس خیرساز در زمین مدارس قدیمی ساخته می‌شود اما از آنجا که متراژ این مدارس کوچک است برای ساخت مدرسه به تملک پلاک‌های اطراف مرکز آموزشی نیاز است و این کار فقط با صرف هزینه‌های هنگفت امکانپذیر می‌شود. ضمن اینکه انبوه‌سازی در مناطق شمالی هم از چالش‌های موجود در این مناطق به حساب می‌آید که مشکلات آن چند سال بعد و هنگام رسیدن بچه‌ها به سن مدرسه گریبان ساکنان مناطق شمالی را خواهد گرفت. واقعیت این است که همین حالا هم در محدوده شمالی تهران با تراکم جمعیت دانش‌آموزی و کمبود سرانه‌های آموزشی مواجه هستیم و با این راهی که در پیش است به‌طور قطع چند سال بعد این انبوه‌سازی‌ها کار دست ساکنان شمال شهر خواهد داد. به نظر می‌رسد برای باز کردن گره‌های کلاف سردرگم تحصیل در شهر تهران به‌ویژه مناطق یک، 3، 5 و 7 باید همه نهادهای مسئول و شهروندان خیر پای کار بیایند و دست به دست هم دهند تا در آینده‌ای نزدیک، بچه‌ها با مشکلات کمتر و در محیط‌های ایمن‌تر به تحصیل بپردازند. 


 براساس آمارهای منتشر شده از سوی اداره کل آموزش و پرورش شهر تهران اکنون قریب به 4 هزار مدرسه در مناطق 19گانه آموزشی پایتخت دایر است که به گفته مسئولان مجمع خیّران مدرسه‌ساز تهران 30‌درصد آنها عمر بیشتر از 50 سال دارند. این آمار نشان می‌دهد در شرایطی که تهران به واسطه کمبود سرانه‌های آموزشی همواره جزو رتبه‌های آخر در بین استان‌های کشور است حدود هزار و 200 مدرسه فرسوده هم دارد که نیازمند تخریب و بازسازی یا مقاوم‌سازی هستند.

ممنطقه 1 
325 مدرسه با 2 هزار و 710 کلاس درس، سهم دانش‌آموزان منطقه یک از آموزش است. اما از این تعداد 93 مدرسه با هزار و 116 کلاس درس نیازمند تخریب و بازسازی یا مقاوم‌سازی است که اصطلاحاً به آنها فرسوده گفته می‌شود. با یک حساب سرانگشتی مشخص می‌شود که 61/28‌درصد مدارس منطقه یک فرسوده هستند.

منطقه 3 
238 مدرسه در محدوده منطقه 3 وجود دارد که این مدارس هزار و 968 کلاس درس را شامل می‌شوند. آمارهای اداره کل نوسازی مدارس استان تهران مشخص می‌کند که 74 مدرسه این منطقه با 888 کلاس درس فرسوده هستند که این یعنی 09/31‌درصد مدارس منطقه 3 به تخریب و بازسازی یا مقاوم‌سازی نیاز دارند. 

منطقه 5 
415 مدرسه با 4 هزار و 327 کلاس درس، امکانات آموزشی منطقه5 آموزش و پرورش شهر تهران را شامل می‌شود. اما از این تعداد حال و روز 48 مدرسه که شامل 576 کلاس درس می‌شود خوب نیست. آمارها می‌گویند در منطقه 5، 56/11‌درصد مدارس فرسوده هستند و باید سریع‌تر به دست نوسازی سپرده شوند.

منطقه7 
167 مدرسه با هزار و 389 کلاس درس در منطقه 7 وجود دارد که از این تعداد 119 مدرسه با هزار و 428 کلاس درس فرسوده هستند و نیاز به تخریب و بازسازی یا مقاوم‌سازی دارند. این آمار که از فرسودگی 25/71‌درصدی مدارس منطقه 7 خبر می‌دهد مشخص می‌کند اوضاع مدارس این منطقه از دیگر مناطق پهنه شمالی پایتخت بغرنج‌تر است.


  نقد و نظر  

مدرسه‌سازی سرمایه‌گذاری است


محمدرضا قربانی|مدیرعامل مجمع خیّران مدرسه‌ساز شهر تهران

براساس آمارهای موجود سهم هر دانش‌آموز ایرانی از فضاهای آموزشی کشور به‌طور میانگین 5/2مترمربع است. در حالی که طبق سند تحول بنیادین و زیرنظام فضا و تجهیزات و فن‌آوری، این سرانه باید به 8/4مترمربع برسد. یعنی ما به ازای هر دانش‌آموز با کمبود 3‌مترمربع فضای آموزشی در کشور مواجه هستیم که این کمبود باید با ساخت مدارس جدید جبران شود. اما زمانی که درباره وضع آموزشی پایتخت صحبت می‌کنیم به یک آمار قابل تأمل می‌رسیم؛ آماری که نشان می‌دهد سرانه آموزشی استان تهران حتی از میانگین فضای آموزشی کشور یعنی 5/2مترمربع به ازای هر دانش‌آموز هم پایین‌تر است. در واقع استان تهران یکی از استان‌های فقیر و محروم در بعد سرانه آموزشی به حساب می‌آید که متأسفانه در این شاخص همواره جزو رتبه‌های آخر کشور قرار دارد. اگرچه این موضوع به خودی خود بااهمیت است اما زمانی متوجه عمق این کمبود در پایتخت می‌شویم که بدانیم تهران شهری مهاجرپذیر است و در شرایطی که استان‌های دیگر کشور با کاهش تعداد دانش‌آموز مواجه هستند ما در تهران شاهد افزایش جمعیت دانش‌آموزی هستیم. اکنون در پایتخت بالغ بر یک میلیون و 100 هزار دانش‌آموز در 4هزار مدرسه مشغول به تحصیل هستند که این آمار روز به روز نیز در حال افزایش است و ما اگر می‌خواهیم فرزندان‌مان در محیط آموزشی مناسب و در شرایطی مطلوب تحصیل کنند باید سریع‌تر فکری به حال این موضوع کنیم؛ مجمع خیّران مدرسه‌ساز 2 دهه پیش دقیقاً با چنین هدفی شکل گرفت و در این مدت با مشارکت هزار و 500 خیر مدرسه‌ساز 400مدرسه در تهران ساخته شد. اما به نظر می‌رسد این تعداد جوابگوی نیاز دانش‌آموزان تهرانی نیست و ما در پایتخت نیازمند مدارس بیشتر و مشارکت حداکثری خیّران در حوزه مدرسه‌سازی هستیم. ضمن اینکه نباید از این موضوع هم غافل شویم که ساخت مدارس جدید فقط کار آموزش دانش‌آموزان را تسهیل نمی‌کند بلکه این مدارس می‌توانند در زمان وقوع بلایای طبیعی به محلی برای اسکان اضطراری پناهجویان و مراکز معین تبدیل شوند. همان‌طور که در زلزله کرمانشاه شاهد این اتفاق بودیم. بنابراین با قطعیت می‌توان گفت مدرسه‌سازی هزینه کردن نیست بلکه سرمایه‌گذاری است که امیدواریم بتوانیم با همراهی خیّران و کمک‌های دولت به این مهم دست پیدا کنیم. 

   نگاه   

مدارسی آماده برای مقابله با بحران


امکان تحصیل در محیطی ایمن، تنها ویژگی نوسازی مدارس فرسوده تهران نیست. این مدارس می‌توانند در زمان بروز حادثه به مکان‌هایی تبدیل شوند که نه تنها نیازمند کمک نیستند بلکه حتی آماده کمک هستند. طرحی که سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران چند سالی است در دستور کار خود قرار داده، طرح «مدرسه آماده» است که در این طرح همه کارکنان، دانش‌آموزان و اولیای این مدارس منتخب آموزش‌های لازم مقابله با بحران را می‌بینند و با شناسایی نقاط آسیب‌پذیر مدرسه، مخاطرات این مکان به کمترین مقدار خود می‌رسد. ضمن اینکه در این مدارس فضاهایی برای دپوی اقلام امداد و نجات در نظر گرفته شده تا در زمان بروز بحران تجهیزاتی مانند چادر، بیل و کلنگ، موتور برق، پمپ، کیسه خواب، برانکارد و... در اختیار امدادگران و پناهجویان قرار بگیرد. در واقع به این‌ترتیب هر مدرسه‌ای با نشان «مدرسه آماده» کادر اداری و دانش‌آموزانی آگاه برای مقابله با بحران دارد که حمل مصدوم، کمک‌های اولیه، چادر زدن، اطفای حریق و... را فرا گرفته‌اند. ضمن اینکه مخاطرات این مدارس با بررسی‌های کارشناسی گروه مدیریت بحران و ارزیابان سازمان آتش‌نشانی به کمترین مقدار خود رسیده و از هر نظر آماده اسکان پناهجویان است. ایجاد مدارس آماده اگرچه کار مفید و ارزشمندی است اما اهمیت این طرح در پایتخت زمانی بیشتر مشخص می‌شود که بدانیم کشور ما به واسطه موقعیت جغرافیایی‌اش همواره جزو کشورهای آسیب‌پذیر دنیاست و در این میان تکلیف کلانشهری که 12 میلیون نفر جمعیت دارد و زنگ خطر وقوع زلزله هر لحظه در آن شنیده می‌شود روشن است. شاید به همین دلیل سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران از سال 1384 اجرای طرح مدرسه آماده را در پایتخت کلید زده که در نتیجه این تفکر و فعالیت اجرایی، هزار مدرسه در شهر تهران آماده شدند. از این تعداد مدرسه آماده در پایتخت، 173مدرسه سهم پهنه شمالی شهر تهران است که به تفکیک 47 مدرسه در محدوده منطقه یک، 44 مدرسه در منطقه 3، 43 مدرسه در منطقه 5 و 39 مدرسه در منطقه 7 قرار دارد؛ مدارسی که نه تنها امروز محیط امنی برای تحصیل دانش‌آموزان هستند بلکه در زمان بحران نیز می‌توان روی آنها برای امدادرسانی و اسکان اضطراری پناهجویان حساب کرد.