موزه‌ ریو در آتش، برزیل در اشک، جهان در آه

دکترحسین رجائی/پژوهشگر ارشد موزه تاریخ طبیعی اشتوتگارت، آلمان



موزه‌ ملی برزیل واقع در ریودوژانیرو، قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین موزه‌ آمریکای جنوبی، در یازدهم شهریور در آتش سوخت و بخش عمده‌ای از آنچه در 200سال گذشته گردآوری شده بود، از بین رفت. در بین نابودشده‌ها، نمونه‌های یگانه‌ای همچون لوسیا (از قدیمی‌ترین فسیل‌های جمجمه‌ انسان با قدمتی درحدود 11500سال) و استخوان‌های کامل جانوری منحصربه‌فرد به‌نام دایناسور گردن دراز (Maxakalisaurus) دیده می‌شود. به‌علاوه مجموعه‌های انسان‌شناسی، حشرات و عنکبوت‌های موزه به کلی از بین رفت و بخش عمده‌ای از مجموعه‌ نرم‌تنان نابود شد؛ یکی از قدیمی‌ترین مجموعه‌های مومیایی مصری که توسط امپراطورهای برزیل در قرن نوزدهم گردآوری شده بود به کلی خاکستر شد. همچنین بخش‌های بسیار خاصی همچون بخش قوم‌شناسی، قوم‌نگاری، زبان‌شناسی، زمین‌شناسی و مجموعه‌های دیرینه‌شناسی و کتابخانه‌ معروف فرانسیس کلر که از مهم‌ترین کتابخانه‌های برزیل در حوزه‌ علوم‌اجتماعی بود، آسیب‌های جزئی تا کلی دیدند. یکی از مخازن بزرگ اشیای به‌دست آمده از بومیان آمریکا و صداهای ضبط شده آنان نیز از بین رفت. بسیاری از این صداها مربوط به زبان‌هایی بودند که دیگر کسی به آن زبان‌ها سخن نمی‌گوید. ماریانا فرانکو، انسان‌شناس برزیلی در دانشگاه لیدن می‌گوید: «زبان از بیان این رخداد هولناک قاصر است. از بین‌رفتن مجموعه‌های بومی، خسارتی عظیم است. ما دیگر نمی‌توانیم آنها را مطالعه کرده و کارهایی را که اجدادمان انجام می‌دادند، درک کنیم. این دلهره‌آور است».

مایکل تیمیر، رئیس‌جمهور برزیل، این را «خسارتی بی‌حساب برای برزیل» خواند و «عزای عمومی» اعلام کرد. با این حال دولت برزیل با انتقاد شدیدی مواجه است. گفته می‌شود این تراژدی قابل پیشگیری بوده و مسئولان موزه‌ بارها هشدار داده بودند که به‌دلیل کمبود بودجه نمی‌توانند امنیت موزه را تأمین کنند. غم‌انگیزتر آنکه، همین اواخر پژوهشگران موزه برای تعمیر خسارت موریانه‌ها به محبوب‌ترین شیء موزه،یعنی دایناسور گردن‌دراز (که در آتش‌سوزی خاکستر شد)  کمک‌های خیریه جمع‌کردند. حتی در ‌ماه می ‌امسال نیز موزه‌ ملی برزیل دچار آتش‌سوزی مختصری شد که عامل آن اتصال سیم‌های پوسیده‌ برق اعلام شد. با اینکه دولت برزیل متعهد به بازسازی موزه ملی و ایمن‌سازی سایر موزه‌های کشور شده، محققان برزیلی در ناامیدی عمیقی فرورفته‌اند. در این شرایط، تنها بازسازی ساختمان بدون حمایت همه جانبه‌ مادی و معنوی از پژوهشگران، همانند چسباندن چسب زخمی به بدن بیمار سرطانی‌است. سال‌هاست که دولت برزیل درحال کاهش بودجه‌ تحقیقاتی است. یک سال پیش، دولت 44درصد بودجه‌ تحقیقات علمی را کاهش داد و آن ‌را به یک میلیارد دلار رساند (کمترین میزان در13سال اخیر!). با چنین بودجه‌ای مؤسسات زیادی در این کشور حتی از عهده‌ مخارج روزمره، مانند هزینه‌های برق و نظافت هم برنمی‌آیند. در جنگ‌جهانی دوم و زیر بمباران شهرها، موزه‌ها‌ی زیادی، به‌ویژه در آلمان، از بین رفتند. برخی از آن موزه‌های بزرگ، مانند موزه‌های برلین و هامبورگ، مخازن عظیمی از نمونه‌هایی بودند که از قرن 17‌میلادی با امکانات اولیه و به قیمت جان فداییان علم گردآمده بودند. آن خسارت‌ها، درس‌های بزرگی را، به دانشمندان، سیاست‌گذاران و مدیران علم داد و سبب شد تا موزه‌ها در کشور آلمان (و بسیاری از کشورهای غربی) به امکانات حفاظتی پیشرفته‌ای مجهز شوند. امروزه این موزه‌ها ضد‌زلزله‌، ضد‌حریق‌ و ایمن در برابر بمباران هستند. علاوه بر آن، پژوهشگران سال‌هاست که یاد گرفته‌اند، تمام نسخه‌های سری‌های مورد‌مطالعه‌شان را تنها در یک موزه نگه‌ندارند، بلکه نسخه‌هایی از آنها را به 2 یا 3 موزه دیگر نیز ارسال کنند.

به گفته‌ رودریگز، باستان‌شناس برزیلی، «این مسئله تنها مربوط به برزیل نیست. تمام مجموعه‌های جهان در معرض خطرند و اگر از آنها به‌خوبی مراقبت نشود این رخدادها بارها و بارها رخ می‌دهند».
این مسئله برای ما ایرانیان که سال‌هاست در آرزوی داشتن یک موزه‌ تاریخ طبیعی با استانداردهای جهانی هستیم، چندان غریب نیست. تعداد زیادی از نمونه‌های جمع‌آوری شده توسط محققان ایرانی در 100 سال اخیر یا توسط آفات از بین رفته‌اند و یا تحویل کلکسیون‌هایی شده‌اند که حتی از کمترین امکانات امنیتی بی‌بهره‌اند. نگارنده، محققانی را نیز می‌شناسد که نمونه‌های علمی را در منزل یا کشوی میزشان نگه‌می‌دارند! علم متعلق به یک کشور، یک سازمان یا یک فرد خاص نیست. تمام عناصر طبیعی یا فرهنگی‌ای که گردآوری می‌کنیم میراثی متعلق به همه جهانیان است و در نهایت باید در آرشیوی علمی، استاندارد و در دسترس همگان قرارگیرد. تنها با این شیوه، علم به پیش می‌رود.

موزه‌ ملی برزیل با حدود 20میلیون نمونه و شیء ارزشمند علمی و فرهنگی اکنون به جای برگزاری جشن تولد 200سالگی‌اش در آتش سوخت و برزیل در حال اشک‌ریختن بر خاکستر آن است؛ خاکستری که محصول آتش سوءمدیریت و کوته‌بینی مدیران و برنامه‌ریزان علم و سیاست در آن کشور است.