مروری بر تاریخچه ورود سیب‌زمینی به ایران و نقش آن در گذر از قحطی جنگ جهانی
سوغات نجات‌بخش «سرجان ملکم»
مرضیه موسوی| خبرنگار:
سابقه حضور سیب‌زمینی در ایران به دوره قاجار برمی‌گردد و کمتر از 200 سال قدمت دارد. این محصول اروپایی در طول قرن‌های متمادی از دوره صفویه به آسیا وارد شد و بازرگانان و درباریان کشورهایی مثل چین و هند قبل از ایران کاشت این محصول در کشورشان را آغاز کردند. سیب‌زمینی در دوره‌های مختلف تاریخی در سرتاسر دنیا برادری خود را ثابت کرده و در قحطی‌های بزرگی توانسته نجات‌بخش مردم باشد. همین دلیل هم باعث افزایش محبوبیت این ماده غذایی شد و خیلی زود آن را به محصولی فراگیر تبدیل کرد و آن را در ردیف محصولات بااهمیتی مثل برنج و گندم قرار داد.
نخستین سیب‌زمینی‌ها در دوره فتحعلیشاه قاجار پا به تهران گذاشتند و این محصول طی 50 سال توانست جای خود را در میان مهم‌ترین محصولات کشاورزی ایران باز کند. تا قبل از این، اهالی تهران که تازه با سیب‌زمینی آشنا شده بودند چیزی در مورد نحوه طبخ و استفاده از آن نمی‌دانستند. طوری که در مجله‌ها و کتاب‌ها و روزنامه‌ها مطالب زیادی در مورد خواص و نحوه پخت این محصول نوشته شد. حضور سیب‌زمینی سرخ‌کرده در سبد غذایی خانواده‌ها حاصل تلاش برای معرفی این محصول در دوره قاجار است.
سیب‌زمینی نخستین بار از روسیه راه خود را به ایران باز کرد و مثل کشورهای دیگر ابتدا در اختیار دربار و تاجران قرار گرفت و کالایی لوکس به حساب می‌آمد. اعتمادالسلطنه در کتاب خاطرات خود «سر جان ملکم» را به‌عنوان کسی که نخستین سیب‌زمینی را به ایران وارد کرد معرفی می‌کند. سایر منابع تاریخی هم با استناد به این گفته اعتمادالسلطنه تاریخچه ورود سیب‌زمینی به ایران را به ملکم خان نسبت می‌دهند. «حسن پیرنیا» در کتاب تاریخ اجتماعی ایران نقل می‌کند که در برخی از مناطق جنوبی کشور به سیب‌زمینی «آلوی ملکم» می‌گفتند و دلیلش هم این است که سرجان ملکم، سفیر دولت انگلستان نخستین سیب‌زمینی را به ایران آورد و آن را به‌عنوان تحفه به فتحعلیشاه هدیه داد. شاه هم که از این محصول خوشش آمده بود دستور داد آن را در روستای پشند کشت کنند.
«مهدی وزین‌افضل» و «ذبیح‌الله اعظمی ساردویی» در مقاله «ورود سیب‌زمینی به ایران تحولی اساسی در کشاورزی سنتی دوره قاجاریه» ورود سیب‌زمینی به ایران را منسوب به حکیم دربار، عباس میرزا می‌دانند. این افراد می‌نویسند که میرزا ملکم خان در کتاب خاطراتش هیچ اشاره‌ای به ورود سیب‌زمینی نکرده است.
اعتمادالسلطنه در خاطرات خود حکیم عباس میرزا را که فردی انگلیسی بود به‌عنوان واردکننده نخستین سیب‌زمینی به دربار قاجار معرفی می‌کند. در این مقاله نوشته است: «عباس میرزا، نایب‌السلطنه فتحعلیشاه دستور کاشت سیب‌زمینی را صادر کرد و از محصولات به دست آمده به مهمانان خود هدیه می‌داد. کم‌کم این کار فراگیر شد و حکام شهرهای مختلف از فتحعلیشاه درخواست کردند این گیاه جدید را در سرزمین‌های تحت حاکمیت خود بکارند. طوری که فتحعلیشاه قصد داشت برای صدور اجازه کاشت این گیاه را از حاکمان مالیات بگیرد.»
قلمفرسایی در ستایش سیب‌زمینی
کاشت سیب‌زمینی در دوره ناصرالدین شاه رونق دیگری پیدا کرده بود. شاه صاحبقران در سفرهای اروپایی خود کارخانه‌ای را که از سیب‌زمینی نشاسته می‌گرفت از نزدیک، دیده و از اهمیت آن آگاه بود. در این دوران بسیاری از محصولات کشاورزی که این روزها در سفره غذایی خود می‌بینیم به ایران وارد شده بود؛ از توت‌فرنگی و گوجه‌فرنگی تا کاهو و نخود‌فرنگی و محصولات دیگر. کم‌کم مردم هم به صرافت افتادند تا محصول تازه از راه رسیده را در زمین‌های کشاورزی خود بکارند و استقبال خوبی هم از این محصول شد. اما هنوز راه درازی در پیش بود؛ مردم از نحوه کاشت، نگهداری، پخت و استفاده از سیب‌زمینی اطلاعات درستی نداشتند و به همین دلیل زمین‌های زیر کشت سیب‌زمینی محصول چندان مطلوبی نداشت.اندک محصول به دست آمده هم خوراک دام‌ها می‌شد. این‌طوری بود که دولتمردان دست به تألیف کتاب زدند و مقاله در مورد نحوه کاشت و نگهداری و حتی پخت سیب‌زمینی نوشتند.
«تاریخچه پیدایش سیب‌زمینی» عنوان یکی از این کتاب‌هاست به قلم مستشارالدوله؛ کتابی که مؤلف به دلیل ترس از انتقاد رجال قاجار، آن را اثری ترجمه شده از زبان فرانسه معرفی کرده است. تاریخ پیدا شدن، خاصیت، فصل کاشت و طرز کاشت سیب زمینی، زمین مناسب برای زراعت آن، کودی که باید به زمین داد، محافظت سیب‌زمینی برای خوردن، حفظ آن برای کاشتن، طرز پخت سیب‌زمینی، حفظ آن از مرض و... سرفصل‌های این رساله هستند. در این کتاب‌ها و مقاله‌ها بهترین روش پختن سیب‌زمینی بخارپز و کبابی کردن آن به روشی خاص عنوان شده است. از همان دوران توصیه‌های استفاده نکردن از سیب‌زمینی سرخ کرده در مقاله‌ها و کتاب‌ها آغاز شده که تا امروز هم ادامه دارد. کوکوسیب‌زمینی و ترکیب تخم‌مرغ و سیب‌زمینی از غذاهایی بودند که با این محصول جدید از فرنگ آمده سر سفره‌ها ظاهر شدند.
از احتکار تا صادرات
سیب‌زمینی خیلی زود به محبوب قلب‌ها تبدیل شد و کمتر سفرهای در تهران خالی از این محصول بود. با آغاز جنگ جهانی و درگیر شدن در این جنگ، قحطی و نابسامانی اقتصادی خیلی زود گریبان ایران را گرفت. انبار کردن سیب‌زمینی و قابلیت نگهداری از آن در درازمدت کار دشواری نبود و به همین دلیل کشاورزان و تاجران با آغاز این بحران شروع به انبار کردن این محصول کردند. گزارش‌های زیادی از احتکار سیب‌زمینی در انبارها در حین جنگ جهانی ثبت شده است. همین سیب‌زمینی‌ها در دوره جنگ جهانی نجات‌بخش جان بسیاری از مردم در تهران و شهرهای دیگر شدند. بخش قابل توجهی از محصول سیب‌زمینی و غلات ایران در دوره جنگ جهانی اول توسط انگلیسی‌ها و با قیمت خوبی خریداری می‌شد.
کار به جایی رسیده بود که نانوایان قسمتی از سهم آرد دریافتی خود را در بازار آزاد به قیمت بالا می‌فروختند و در عوض آرد گندم را با جو و ذرت و سیب‌زمینی مخلوط می‌کردند و نان نامرغوبی دست مردم می‌دادند. صد سال پیش هنگام وقوع قحطی در پی جنگ جهانی در ایران اوضاع به جایی رسیده بود که مردم تمام روز برای خرید قرص نان صف می‌بستند و کسی بابت کم شدن کیفیت نان‌ها اعتراضی نمی‌کرد. سیب‌زمینی در قحطی شایع شده در اروپا در قرن 17 نقشی اساسی داشت و کشت آن جان مردم زیادی را در کشورهای اروپایی نجات داد. بعد از پایان جنگ جهانی و از سر گرفتن اوضاع عادی، کشت سیب‌زمینی به‌عنوان محصولی با اهمیت ادامه پیدا کرد تا جایی که این محصول را به یکی از محصولات صادراتی ایران تبدیل کرد.
در همینه زمینه :
