شهرسازی با رویکرد فرهنگی و اجتماعی

احمد میرخدائی/ خبرنگار
هوشنگ عشایری، معاون وزیر راه و شهرسازی در بــازدید از روزنــامــه همشهری، بر رسالت خطیر رسانه‌ها در اجرای برنامه ملی بازآفرینی شهری تأکید کرد. عشایری به‌عنوان مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران و متولی اجرای برنامه ملی بازآفرینی شهری در این بازدید به تشریح ابعاد اجتماعی این برنامه پرداخت و مشارکت مردمی در مقیاس محله را پیش‌نیاز موفقیت آن عنوان کرد.
به گزارش همشهری، ضرورت توجه به بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری و حل مشکل مسکن با بازآفرینی این بافت‌ها، ازجمله مواردی است که حسن روحانی، رئیس‌جمهور بر آن تأکید دارد. او در جلسه رأی اعتماد عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی نیز مهم‌ترین میدان حل مشکل مسکن را بافت‌های فرسوده عنوان کرد و کار در این حوزه را خواستار شد.

بازآفرینی بافت‌های فرسوده در 2 دهه اخیر نیز در کانون توجه سیاستگذاران حوزه مسکن قرار داشته اما برنامه‌های این حوزه به‌دلیل نقایصی که در شیوه برخورد آنها با مسئله وجود داشته، هیچگاه با موفقیت مورد انتظار همراه نبوده است. حالا اما در شرایطی که رئیس‌جمهور مؤکدا سوق پیدا کردن سیاست‌های مسکنی به سمت بافت فرسوده را خواستار شده و حاشیه‌نشینی شهرها به‌عنوان معضلی اجتماعی در کانون توجهات قرار گرفته، دولت تلاش کرده است با تدوین برنامه‌ای جامع، راهکاری برای حل معضل بافت‌های فرسوده بیابد و در راستای الزامات برنامه ششم توسعه، برای احیای بافت‌های فرسوده آستین بالا بزند.



30سال برنامه‌ریزی ناموفق

برنامه ملی بازآفرینی شهری، نقشه راهی است که با توجه به تجربیات 3 دهه گذشته در حوزه بازآفرینی بافت‌های فرسوده نوشته شده و قرار است با راهبری شرکت بازآفرینی شهری و با همکاری منسجم همه دستگاه‌ها اجرایی شود تا مانند طرح‌های قبلی شکست‌خورده به پایان نرسد.

هوشنگ عشایری، معاون وزیر راه و شهرسازی و متولی اجرای برنامه ملی بازآفرینی شهری با اشاره به اینکه برنامه ملی بازآفرینی شهری بر پایه تجربیات برنامه‌های قبلی تدوین شده، گفت: پس از اتمام جنگ تحمیلی در سال‌های پایانی دهه 60 و آغاز دوران سازندگی در دهه 70، حرکت شهرها به سمت توسعه نیز شتاب گرفت و به‌واسطه علاقه‌ای که برای ایجاد شهرک در نزدیکی شهرها به‌وجود آمد، شهرها به سمت میان گسیختگی حرکت کردند چراکه بخشی از مناطق میانی شهرها از توسعه جا ماندند و به بافت‌های ناکارآمد تبدیل شدند. عشایری افزود: در این وضعیت دولت طرحی تحت عنوان بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری را در دستور کار قرار داد و طبق قانون وظیفه آن را به وزارت مسکن و شهرسازی محول کرد که نتیجه آن ایجاد دفتر، سازمان و عاقبت شرکت عمران و بهسازی شهری ایران در سال 76بود که باید از تهران برای محلات هدف که از هویت اصلی تهی می‌شدند طرحی تهیه می‌کرد، بافت‌ها را از مالکان می‌خرید و آزاد می‌کرد تا آنها را بسازد اما در عمل سال‌های متوالی ساخت‌وساز به تعویق افتاد و وضع این محلات به‌مراتب بدتر شد.

مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران اظهار کرد: با این حساب طرح بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری شکست خورد و عملاً وضع بافت‌های فرسوده بهتر نشد درحالی‌که در دهه 80عارضه اجتماعی دیگری نیز تحت عنوان حاشیه‌نشینی بروز کرد که بخشی از آن ناشی از آوارگی زمان جنگ و بخشی به‌دلیل افزایش مهاجرت به شهرها به‌دلیل خشکسالی و... بود. این مشکلات باعث شد در دهه 80دولت وقت طرحی تحت‌عنوان ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی کشور ارائه دهد و آن را 10سال اجرا کند. البته این طرح به‌دلیل کمک گرفتن از بانک جهانی، رویکرد اجتماعی بهتری داشت اما در ادامه با بومی‌سازی طرح بانک جهانی، رویکرد اجتماعی آن را کمرنگ کردیم و دوباره طرح به یک پروژه تبدیل شد.



مردم در متن برنامه بازآفرینی هستند

عشایری گفت: در همه این طرح‌ها نگاه به بافت‌های فرسوده فاقد رویکرد اجتماعی بود و مردم، به‌عنوان ساکنان این محلات جایی در بازآفرینی نداشتند و در ادامه کل تجربیات بازآفرینی در دهه سوم انقلاب کنار گذاشته و طرح مسکن مهر برای حل مسئله کل مدیریت شهری کشور اجرایی شد؛ اما در دهه چهارم، یعنی دهه حاضر، ما به این جمع‌بندی رسیدیم که با تجمیع این سه تجربه باید تلفیقی تحت عنوان برنامه ملی بازآفرینی شهری فراهم آوریم که مردم و رویکرد اجتماعی جزو ارکان آن باشد.

به عقیده او، بزرگ‌ترین آسیب هر سه طرح مذکور این بود که ما برای همه مناطق از تهران تصمیم می‌گرفتیم که در فلان محله از فلان شهر چه اتفاقی بیفتد اما در برنامه ملی بازآفرینی، رویکرد اجتماعی در احیای بافت‌های فرسوده بسیار پررنگ است.

معاون وزیر راه و شهرسازی تأکید کرد: در برنامه ملی بازآفرینی شهری مقرر شده که رویکرد کاملاً محله محور باشد نه پروژه محور و هرچه محله می‌خواهد به‌صورت تخصصی ایجاد شود ضمن اینکه در حوزه راهبردی نیز برنامه را به سمت مشارکت مردم بردیم و در حوزه اقدام نیز محوریت اصلی را به شهرداری دادیم که مدیریت محله و شهر را در اختیار دارند.

عشایری با بیان اینکه برنامه ملی بازآفرینی شهری 9 بُعد دارد که 3بعد آن کالبدی است و 6بعد آن فرهنگی و اجتماعی است، گفت: دوسوم برنامه با آنچه در ظاهر طرح بازآفرینی بافت فرسوده دیده می‌شود ارتباطی ندارد اما تحقق‌پذیری برنامه و موفقیت طرح کاملاً به شیوه عمل ما در همین 6بُعد بستگی دارد. او ادامه داد: 3بعد کالبدی شامل مسکن، زیربناها و روبناها کاملاً برای جامعه قابل‌درک است، برنامه نیز در این زمینه مشکلی ندارد و همه ابزارهای مالی و حقوقی موردنیاز آن تهیه شده و در قالب یک آیین‌نامه 23ماده‌ای تحت عنوان حمایت از توسعه گران و تسهیلگران محلات مصوب می‌شود اما در حوزه فرهنگی و اجتماعی و جریان 6بعد غیرکالبدی، جا انداختن موضوع در جامعه کار بزرگ و دشواری است که به عقیده ما به‌دست رسانه‌های متخصص قابل انجام است. معاون وزیر راه و شهرسازی خاطرنشان کرد: برنامه ملی بازآفرینی برای جلب مشارکت مردمی در مقیاس محله نیاز جدی به همراهی رسانه‌ها دارد و در این میان مؤسسه همشهری به‌واسطه خط‌مشی مردمی و اجتماعی آن و همچنین گستره اثرگذاری باید در خط مقدم باشد.


  آنچه باید از برنامه ملی بازآفرینی بدانیم

قانونگذار در بند الف ماده 59قانون برنامه توسعه ششم تکلیف کرده است که وزارتخانه‌های راه و شهرسازی و کشور با همکاری شهرداری‌ها، برنامه ملی بازآفرینی سالانه 270محله در بافت‌های فرسوده، ناکارآمد و حاشیه‌ای را تدوین کرده و به ستاد ملی بازآفرینی شهری ارائه کنند تا در این ستاد که ریاست آن را رئیس‌جمهور بر عهده دارد و 22دستگاه نیز عضو آن هستند تصویب شود. از سوی دیگر هرسال باید سهم اعتبارات مورد نیاز برای این برنامه ملی به تفکیک دستگاه‌ها برآورد شود و همین دستگاه‌ها با استفاده از این منابع کار بازآفرینی را انجام دهند. در این میان، تدوین برنامه ملی بازآفرینی شهری به مجموعه وزارت راه و شهرسازی تکلیف شده و شرکت بازآفرینی شهری ایران که مدیرعامل آن دبیر ستاد ملی بازآفرینی است، متولی تدوین این برنامه شناخته شده است تا با رویکردی که محوریت را به سازمان اجتماعی محله می‌دهد، کار تدوین برنامه ملی بازآفرینی را به سرانجام برساند.

در برنامه ملی بازآفرینی شهری 4شاخص کلی «مساحت»، «جمعیت»، «فقر شهری (اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی)» و «تاب‌آوری» برای انتخاب محله‌های هدف و ورود به بحث کالبدی بازآفرینی درنظر گرفته شده است.

براساس این 4شاخص، 2هزار و 700محله به مساحت 141هزار هکتار با جمعیت حدود 19میلیون نفر ارزیابی شده‌اند که طبق قانون باید سالانه 270محله و ظرف 10سال کل محلات بازآفرینی شوند. در این میان برنامه ملی بازآفرینی شهری پنج‌ساله، حدود نیمی از این بافت‌ها را در قالب هزار و 334محله در 543شهر در اولویت قرار داده که حدود 10میلیون نفر را شامل می‌شود و قرار است تا افق 1400بازآفرینی شوند.

در برنامه ملی بازآفرینی باید 39میلیون و 600هزار مترمربع در حوزه روبنایی، حدود 132میلیون متر طول در حوزه زیربنایی و تأسیسات شهری و 82میلیون و 500هزار مترمربع در فضاهای عمومی شهری مانند پارک‌ها و خیابان‌های محلات هدف، ایجاد یا بازآفرینی شوند.

دبیر ستاد ملی بازآفرینی می‌افزاید: متوسط هزینه اقدامات مورد نیاز در حوزه‌های زیربنایی، روبنایی و فضاهای عمومی شهری تا افق 1400جمعاً 123هزار میلیارد تومان یعنی سالانه نزدیک به 25هزار میلیارد تومان برآورد شده است که حدود 50هزار میلیارد تومان آن مربوط به ساخت و مقاوم‌سازی مسکن است و باید توسط بخش خصوصی و با تسهیلگری دولت ساخته شود. پرداخت تسهیلات با نرخ سود 9درصد به سازندگان و تخفیف در اخذ هزینه‌های مربوط به پروانه و انشعابات واحدهای مسکونی ازجمله مشوق‌هایی است که در اختیار سازندگان قرار می‌گیرد. در مقابل متقاضیان خرید مسکن در این محلات نیز از تسهیلات مسکن یکم با نرخ سود 6درصد و بازپرداخت 15ساله برخوردار می‌شوند.