قلم سبز
از کویرهای دریایی چه می‌دانیم؟
محمد درویش/ کارشناس محیط‌زیست
اغلب مردم با واژه‌‌هایی چون کویر و بیابان آشنا هستند و می‌دانند کویر و بیابان به سرزمین‌هایی گفته می‌شود که کیفیت حیات در آنها به نسبت دیگر بوم‌‌سازگان‌های موجود در کره زمین به‌شدت تقلیل یافته است. اما نتایج پژوهش‌‌های اخیر پروفسور دانولد اسکاویا، استاد بازنشسته رشته محیط‌زیست و توسعه پایدار از دانشگاه میشیگان نشان میدهد، مناطقی به‌مراتب مرده‌تر از بیابان و کویر هم در کره زمین وجود دارد، آن هم نه در خشکی‌ها که در قلمرو آب‌های آزاد. در حقیقت، مناطق مرده یک چالش آلودگی آب در سطح جهانی به‌شمار می‌روند، اما با تلاش‌های پایدار و رفتارهای علمی می‌‌توان آنها را به زندگی بازگرداند.
اخیراً پژوهشگران، یک منطقه مرده -dead zone- را به بزرگی فلوریدا در نزدیک‌ترین فاصله به ایران شناسایی کردهاند که دریای عمان را به خلیج‌فارس ارتباط میدهد. هم‌اکنون در سراسر دنیا بیش از ٤٠٠ منطقه مرده در اقیانوس‌ها و دریاچه‌ها وجود دارند؛ آنجا که اکسیژن آب، آن اندازه کم است که هیچ آبزی‌ای توان زنده‌بودن را ندارد
.
مناطق مرده زمانی شکل می‌گیرند که ارگانیسم‌های دریایی اکسیژن تجزیه‌شده را سریع‌‌تر از آن مقدار که در دسترس داشته باشند، مصرف می‌کنند. این معمولا زمانی رخ میدهد که لایه آب گرم روی لایه آب سرد قرار می‌گیرد یا آب شیرین روی آب شورتر می‌نشیند؛ به‌طور مثال آنجا که یک رودخانه به دریا می‌رسد. درچنین شرایطی لایه آب بالا تراکم کمتری دارد و شناور است. لایه‌های موجود کمتر با یکدیگر مخلوط می‌شوند و در این صورت مقدار اکسیژن کمی از نیوار - اتمسفر- به لایه‌های پایین‌تر می‌رسد.
مولفه‌های دیگر، مواد ارگانیک در آب است؛ این مواد می‌توانند ناشی از فاضلاب‌های تصفیه نشده باشند یا از رشد جلبک‌ها و در کنار آنها پلانکتون‌ها و ماهی‌های مرده. این روند می‌تواند مقدار بیشتر یا همه اکسیژن آب را مصرف کند.
دمای هوا نیز یک فاکتور دیگر است؛ دمای بالا به رشد سریع‌‌تر جلبک‌ها کمک می‌کند، به شکل‌گیری لایه‌ها در آب شتاب می‌بخشد و مقدار اکسیژنی را که آب قادر به نگه‌داشتن آن است، کاهش میدهد. تغییرات اقلیمی، افزایش دما و وخیم‌تر شدن مولفه‌های زیستی به‌دلیل ورود فاضلاب‌های آلوده، رزمایش‌های دریایی، آلودگی ناشی از تردد کشتی‌ها و سوخت آنها و حوادث دریایی و پساب ناشی از آب شیرین‌کن‌ها، ازجمله مهم‌ترین دلایل افزایش کمی و کیفی مناطق مرده در جهان هستند.
اما بزرگ‌‌ترین دلیل، آلودگی ناشی از مواد مغذی - ورودی نیتروژن و فسفر بیش از حد به آب- است. این مواد رشد جلبک‌ها را تحریک می‌کنند. منبع آنها تصفیه‌خانه‌های فاضلاب‌های شهری و صنعتی است و از جهتی دیگر افزایش کودهای شیمیایی از کشاورزی‌های صنعتی در سطح بزرگ.
نتایج یک بررسی در مقیاس جهانی نشان میدهد مناطق خالی شده از اکسیژن در آب‌های باز از میانه قرن بیستم تاکنون در حد میلیون‌ها کیلومترمربع گسترش پیدا کردهاند و غلظت اکسیژن در صدها منطقه ساحلی مانند خلیج مکزیک اکنون آن اندازه پایین آمده که توزیع و فراوانی ماهی‌ها را به‌شدت محدود کرده است. این عواقب همچنین در دهانه رودخانه‌ها و دریاچه‌های بزرگ محسوس هستند.
مناطق مرده گسترده در برابر تغییر مقاوم هستند. اما با کاهش مواد مغذی درخلیج چساپیک (Chesapeake Bay) درآمریکا، بهبودی این منطقه آغاز شده است. جوامع اطراف دریاچه ایری (یکی از دریاچه‌های بزرگ واقع در مرز ایالات متحده آمریکا با کانادا) در حد بسیار قابل توجهی مناطق مرده خود و شکوفایی جلبکی در سال‌های١٩٧٠ را با تقلیل ورودی فسفر کاهش دادند. با وجود این، هم‌اکنون این موارد در دریای عمان و نزدیک تنگه هرمز ظاهر شده‌اند و مدرکی است که نشان میدهد این معضل بحرانی در حال جریان و افزایش است.
خواننده عزیز همشهری، شاید برایتان جالب باشد که بدانید فرایندهای سدسازی و طرح‌های انتقال آب که به‌صورت مصنوعی امکان وقوع جریان‌های سیلابی را کاهش می‌دهند، خود یکی از عوامل آفرینش مناطق مرده در محیط‌های آبی محسوب می‌شوند. به‌عبارت دیگر، هرچقدر که از دبی رودخانه‌ها در هنگام ورود به دریاهای آزاد بکاهیم و هرچقدر که زهاب و فاضلاب و شیرابه بیشتری در آنها رها‌سازیم؛ یعنی به‌دست خود مرگ خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای کاسپین را جلو انداخته‌ایم.
