تحریم، ابهام و آشفتگی اقتصاد

رضا جلالی ـ کارشناس اقتصاد سیاسی بین‌الملل

 یکی از پیش‌شرط‌های تحلیل اقتصادی، وجود اطلاعات شفاف است، اقتصاد ایران همواره از نبود شفافیت رنج برده است. حضور نوعی از مافیای سازمان‌یافته، ممزوج با دستگاه رسمی دولت، با رانت‌های گسترده، یکی دیگر از عوامل ساختاری در فرار اقتصاد از مسیر شفافیت است.
همگام با اینها اقتصاد ایران در 40سال گذشته با پدیده تحریم‌های بین‌المللی گسترده شامل 3دسته تحریم؛ شورای امنیت سازمان ملل و تحریم‌های اولیه و ثانویه ایالات متحده روبه‌رو بوده که 2مورد آخر به‌دلیل سلطه دلار در مناسبات مالی از عمق و قدرت بیشتری برخوردار است.
این تحریم‌ها از 2جهت می‌تواند مهم باشد، نخست اینکه تحریم  در 3دهه گذشته به‌عنوان یک عامل برونزا، ریل اقتصاد را به مسیر دیگری رانده، مثال بارز این مهم گسترش صنعت ساخت‌وساز و ایجاد حاشیه سودهای سرسام‌آور از راه دلالی زمین و مسکن است تحلیل این روند بدون توجه به چرایی و اصل ماجرا یعنی تحریم‌ها امکان‌پذیر نخواهد بود. از سوی دیگر تحریم باعث شده فعالان سیاسی و اقتصادی در سطوح مختلف، برای در امان ماندن از خطر تنبیه تحریم‌کنندگان، به نوعی از عدم‌شفافیت مضاعف در ارائه اطلاعات اقتصادی روی آورند. در نتیجه در زمان بروز اختلالات عملکردی، مانند کمبود یک محصول خاص، نظام مدیریت اقتصادی به‌دلیل ارائه نشدن شفاف اطلاعات، درباره دلایل و چگونگی این نوع کمبود‌ها و نقطه سرآغاز آنها با نقصان و دشواری مواجه می‌شود. ماجرای فرار از شفافیت آنچنان حاد، عمیق و ساختاری شده که مثلا در مورد قیمت خودرو و ارز با نوعی گنگی و بی‌برنامه‌بودن، ناشی از ارائه اطلاعات غلط مواجه می‌شویم. فرار از شفافیت به‌خصوص در دوره تحریم‌های اخیر، در 3سال گذشته، با رشد روزافزونی روبه‌رو بوده که البته اصلی‌ترین دلیل آن شیوه‌های جنگ اقتصادی تیم فعلی حاکم بر کاخ سفید و اثر آن بر اقتصاد ایران است. تحریم‌های اعمال شده در دوره اوباما، به‌عنوان نمونه در حوزه نفت، آخرین حلقه زنجیره صنعت نفت را هدف می‌گرفت، در نتیجه به عمد یا به سهو حفره‌ای برای دور زدن تحریم‌ها باز گذاشته شده بود اما در دوره فعلی، طراحان تحریم کل زنجیره صنعت و اقتصاد را با تقاطع‌گیری‌های اطلاعاتی هدف گرفته‌اند. در نتیجه اعمال این نوع از تحریم‌ها، ماشین تحریم به‌طور خودکار با کسب هرنوع اطلاعات جدید، نقاط تازه‌ای را مورد اصابت قرار می‌دهد. به‌عنوان نمونه 2سال پیش برخی اشخاص حقیقی و حقوقی؛ پس از مراجعه به امور بین‌الملل وزارت نفت و شرکت نفتی نیکو و ارائه مدارک مورد نیاز، درخواست خرید نفت و مشتقات نفتی را ارائه دادند اما این خریداران صوری، پس از آگاهی از مدل تسویه، نحوه حمل‌ونقل و روش صدور بیمه‌نامه‌ها، اطلاعات کسب شده را در اختیار اوفک، یعنی مسئول اعمال تحریم‌ها در وزارت خزانه‌داری آمریکا، قرار دادند. این اطلاعات در نهایت به انسداد مسیر صادرات نفت منجر شد هرچند این مسیر دوباره باز طراحی شد اما به هرحال گرفتاری‌هایی برای مسئولان فروش نفت ایران ایجاد کرد.
باید توجه داشت 3مکانیسم موجود در جنگ اخیر تحریم‌ها، یعنی آهسته بودن، شدید بودن و زنجیره‌ای بودن آن؛ به مرور کارگزاران اقتصاد ایران را در بخش‌های دولتی و حتی خصوصی به سوی فرار از شفافیت و پنهان کردن عمدی اطلاعات و در بعضی اوقات ارائه داده‌های غلط و گمراه‌کننده سوق داده، موضوعی که هرچند گریزناپذیر به‌نظر می‌رسد اما به‌هرحال آثار منفی خود را بر اقتصاد ایران برجای گذاشته است.