حوض روغن یادگار هنرمند ژاپنی

پرنیان سلطانی

 
اگر تاکنون گذرتان به موزه هنرهای معاصر افتاده باشد، حتما در بخش پایانی مسیر گردش موزه متوجه حوض بزرگ و براقی شده‌اید که در میانه فضای باز این طبقه جا خوش کرده است؛ حوضی که در نگاه اول به‌نظر می‌رسد روی آن یک خاطر پر شدنش با روغن شیشه مشکی یا یک سنگ براق گذاشته شده، اما واقعیت این است که درخشندگی این حوض منحصربه‌فرد به سوخته است! حوض روغن که به نماد موزه هنرهای معاصر تبدیل شده، یادگار یک هنرمند ژاپنی است که از زمان افتتاح موزه یعنی در سال 1356 به اینجا آمده و تنها اثری است که در تمام مدت این 43سال به‌صورت ثابت در موزه حضور دارد. این اثر که به‌نوعی خاطره مشترک همه بازدیدکنندگان موزه هنرهای معاصر در چند دهه گذشته به‌حساب می‌آید، «ماده و فکر» نام دارد و اثر نوریوکی هاراگوچی، هنرمند ژاپنی است؛ مکعب فولادی بزرگ و جالب توجهی که با 5هزار لیتر روغن سوخته پر شده است. اگر می‌خواهید اطلاعات بیشتری درباره حوض روغن کسب کنید، این گزارش را تا انتها بخوانید.

ماده و فکر اثر نوریوکی هاراگوچی
نوریوکی هاراگوچی نقاش و پیکرساز ژاپنی است که حدود 50سال پیش شروع به تولید اثری به‌نام ماده و فکر کرد. خود هاراگوچی درباره این اثر انتزاعی‌اش می‌گوید: «معمولا در ساخت چیدمان‌ها از موادی نظیر سنگ، چوب و فلز استفاده می‌شود و قبل از من هیچ‌کس در ساخت چیدمان از روغن استفاده نکرده بود. اما من قصد داشتم از ماده‌ای متفاوت استفاده کنم. ابتدا به آب فکر کردم، اما نمونه‌هایی از آن قبلا وجود داشت. تصمیم گرفتم از روغن و ترکیب آن با رنگ سیاه استفاده کنم، اما رنگ به مرور زمان ته‌نشین می‌شد. با توجه به اینکه حتما باید این ماده سیاه می‌بود تا اثر مورد نظر من را نشان دهد، از روغن سوخته استفاده کردم که کربن زیادی در آن وجود دارد. ویژگی این ماده این است که در آینده هم برای تماشاگران به همین شکل باقی می‌ماند و اینگونه هنر برای آینده جاودانه می‌شود».

ساخت حوض روغن با کمک کارمندان وقت موزه
و اما بشنوید از چگونگی باز شدن پای هاراگوچی و متعاقب آن ابتکار روغنی‌اش به ایران؛ ماجرا از این قرار است که هاراگوچی در سال 1977 اثر انتزاعی ماده و فکرش را در نمایشگاه داکیومنتای ششم در شهر کاسل آلمان به نمایش گذاشت که در همان نمایشگاه کارشناسان ایرانی اجرای این اثر را برای موزه هنرهای معاصر ایران ـ که آن زمان در حال ساخت بود ـ خریداری کردند. همین شد که در سال 1356 این هنرمند ژاپنی به ایران آمد و با مشارکت کارمندان وقت موزه، بزرگ‌ترین حوض روغنش را در موزه هنرهای معاصر اجرا کرد.

سومین حوض روغن هنرمند ژاپنی در تهران
هاراگوچی از همان سال 1971 که نخستین حوض روغنش را در ژاپن ساخت، 19 اثر ماده و فکر دیگر هم برای کشورهای مختلف دنیا ساخت که سومین و بزرگ‌ترین آن برای تهران بود. اما جالب اینجاست که از بین 20نسخه حوض روغن در دنیا، هم‌اکنون تنها اثر باقی مانده در موزه هنرهای معاصر تهران قرار دارد. بسیاری از این حوض‌ها به مرور تخریب شده‌اند و تعداد انگشت‌شماری از آنها در ژاپن و سایر کشورها در انبار موزه‌هایشان نگهداری می‌شود. به این ترتیب هیچ‌کدام از آنها مانند حوض روغن ایران قابل مشاهده برای عموم مردم نیست و بازدید دائمی ندارد و به همین دلیل است که از حوض روغن موزه هنرهای معاصر به‌عنوان تنها اثر ماده و فکر هنرمند ژاپنی در دنیا یاد می‌شود.

5هزار لیتر روغن سوخته در حوض
درباره جزئیات حوض روغن موزه هنرهای معاصر هم باید بگوییم که طول این حوض 6متر و 40سانتی‌متر و عرض آن 4متر و 20سانتی‌متر است و از تمام حوض‌های روغنی ساخته‌شده به‌دست هنرمند ژاپنی بزرگ‌تر است. این حوض فولادی که شبیه حوض آب به‌نظر می‌رسد و انعکاسی شبیه آینه دارد، 18سانتی‌متر ارتفاع دارد و با حدود 5هزار لیتر روغن سوخته پر شده است.

داستان جالب افتتاح موزه
درباره این حوض براق و درخشنده در روز افتتاح موزه هنرهای معاصر هم داستان جالبی وجود دارد. نقل می‌کنند در روز افتتاح موزه که در زمان محمدرضا شاه پهلوی بود، وقتی پهلوی دوم به این حوض رسید، از روی کنجکاوی و با تصور اینکه روی این حوض را شیشه یا سنگی صیقل‌خورده پوشانده، دستش را بی‌محابا به آن زد، غافل از اینکه راز براقی حوض، پر شدن آن با روغن سوخته است! روغنی شدن تمام دست پهلوی دوم در روز افتتاح موزه، خاطره‌ای است که از آخرین روزهای سلطنتش در ایران به جا مانده و قدیمی‌ترها هر جا حرف از موزه هنرهای معاصر می‌شود، آن را نقل می‌کنند.

حضور دوباره هاراگوچی در ایران بعد از 40سال
حوض روغن درست از روز افتتاحش تا همین 2، 3سال پیش بدون هیچ تغییر و ترمیمی در انتهای مسیر گردش موزه قرار داشت تا اینکه درنهایت مهر‌ماه سال 1396بعد از 40سال و با حضور خالق آن مرمت شد. گویا چند سال پیش یک خانم ایرانی برای برگزاری نمایشگاهی به ژاپن دعوت شده بود و آنجا دیداری با نوریوکی هاراگوچی داشت. این هنرمند ایرانی به نقاش و پیکرساز ژاپنی می‌گوید که اثر ماده و فکرش بعد از گذشت 40سال هنوز در موزه هنرهای معاصر تهران قرار دارد و وقتی او کوچک بوده به همراه مادرش این اثر را دیده و برخوردش با این حوض روغنی در هنرمندشدنش اثرگذار بوده است. همین مکالمه باعث کنجکاوی خالق حوض روغن برای مشاهده اثرش می‌شود و زمینه حضورش در ایران را فراهم می‌کند. نتیجه اینکه هاراگوچی در مهر‌ماه سال 1396 به ایران می‌آید و در حضور او این حوض منحصر به‌فرد مرمت می‌شود.

ساخت مستند از سفر هاراگوچی به تهران
جالب است بدانید از سفر نوریوکی هاراگوچی، هنرمند ژاپنی و خالق اثر حوض روغن به ایران، مستندی به تهیه‌کنندگی و کارگردانی هومن ظریف نیز ساخته شده است. این فیلم مستند 28دقیقه‌ای که می‌توانید آن را در سایت‌های پخش مستند ببینید، سال 1397 با سرمایه‌گذاری علی‌اکبر اسفندیاری به سرانجام رسیده است. در ساخت این مستند آلان کوشان و پیمان خازنی به‌عنوان آهنگساز، نادر داهی به‌عنوان گوینده متن، نیلوفر کردبچه، مجید نیک‌نفس و رضا پورحاجی به‌عنوان تصویربردار و فرهنگ بقایی هنرمند نقاش به‌عنوان کارشناس تجسمی همکاری داشته‌اند.

بازدید از موزه 
هم‌اکنون که به‌دلیل شیوع بیماری کرونا، امکان بازدید از موزه‌ها وجود ندارد. ضمن اینکه اساسا خود موزه هنرهای معاصر بیشتر از یک سال است که به‌دلیل تعمیرات بسته است. اما بعد از گذر از این روزها و بازگشایی موزه هنرهای معاصر، می‌توانید با مراجعه به این موزه به تماشای حوض روغن بنشینید. فقط یادتان باشد که این حوض در انتهای مسیر گردش موزه قرار دارد؛ جایی که اگر کمی عمیق‌تر نفس بکشید، می‌توانید به‌خوبی بوی روغن سوخته را هم احساس کنید. موزه هنرهای معاصر سال 1356 در سبک معماری مدرن و با الهام از بادگیرهای کویری ایران در خیابان کارگر شمالی، جنب پارک لاله ساخته شده و بازدید از آن در روزهای یکشنبه تا پنجشنبه از ساعت 10تا 19 و جمعه‌ها از ساعت 15تا 19 امکان‌پذیر است.

موزه میلیارد دلاری
اما اهمیت موزه هنرهای معاصر فقط به‌دلیل حوض روغنش نیست. این موزه درواقع گنجینه دائمی بیش از 3هزار اثر ارزشمند نخبگان هنرهای تجسمی ایران و جهان است. در این موزه که میانگین قیمت آثارش را بین 5تا 10میلیارد دلار تخمین زده‌اند، آثاری بسیار ارزشمند و استثنایی از جنبش‌های سده‌های 19و 20میلادی ازجمله هیجان‌نمایی انتزاعی، پاپ آرت، مینی‌مالیسم، مفهومی و فوتورئالیسم به نمایش درآمده که از هنرمندان بزرگ دنیا مانند اوژن آنری پل گوگَن (نقاش و تندیس‌گر فرانسوی)، پیر اُگوست رُنوآر (نقاش فرانسوی)، پابلو پیکاسو (نقاش و مجسمه‌ساز اسپانیایی)، ونسان ون گوگ (نقاش هلندی)، رنه ماگریت (نقاش بلژیکی)، ماکس ارنست (نقاش آلمانی)، پال جکسون پولاک (نقاش آمریکایی)، اندرو وارهول (نقاش، عکاس و سینماگر آمریکایی)، سول لُویت (نقاش و مجسمه‌ساز آمریکایی) و آلبرتو جاکومتی (نقاش و مجسمه‌ساز سوئیسی) است. به همین دلیل است که موزه هنرهای معاصر را به‌عنوان یکی از 5تا 10مجموعه مهم هنر نوگرا در دنیا می‌شناسند. نکته جالب توجه درباره ارزش مادی بعضی از آثار به نمایش درآمده در موزه هنرهای معاصر این است که برخی از این آثار همچون جواهرات سلطنتی، پشتوانه پول ایران هستند!

انتشاراتی برای کسب اطلاعات بیشتر
اگر کنجکاو شده‌اید که بیشتر درباره موزه هنرهای معاصر تهران بدانید، بد نیست نگاهی به کتاب «مروری بر آثار خارجی گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران» بیندازید. این کتاب که به همت مهدی حسینی و توسط انتشارات کتاب آبان منتشر شده، حدود 500صفحه است. این در حالی است که سال‌ها پیش خود موزه هنرهای معاصر تهران نیز انتشاراتی راه‌اندازی کرده تا اطلاعات مربوط به آثار موزه و دیگر موضوعات پیرامون هنرهای معاصر را در قالب کتاب منتشر کند. یکی از این کتاب‌های منتشر شده در انتشارات این موزه، کتاب نفیس «شاهکارهای نگارگری ایران» است که توسط جمعی از نویسندگان فعال در این حوزه به رشته تحریر درآمده است.

اضافه شدن 800 لیتر روغن
مسئولان وقت موزه هنرهای معاصر تصمیم گرفتند این حوض را بعد از گذشت 40سال از ساخت آن با حضور خالقش مرمت کنند. اما به‌واقع این حوض آنقدر سلامت مانده بود که نیاز به هیچ مرمتی نداشت. تنها کاری که برای این اثر هنرمند ژاپنی انجام شد این بود که ابتدا اشیایی که داخل حوض افتاده بود، جمع‌آوری شد، بعد چون سطح روغن اثر در این 40سال حدود 3سانتی‌متر پایین‌تر آمده بود، حدود 800لیتر روغن به آن اضافه شد .

موزه هنرهای معاصر در تهران، اصفهان و اهواز
علاوه بر موزه هنرهای معاصر تهران که بی‌شک مهم‌ترین موزه در حوزه هنرهای معاصر در ایران است، 3موزه هنرهای معاصر دیگر هم در کشورمان فعالیت دارد که یکی از آنها در تهران و 2تای دیگر در شهرهای اصفهان و اهواز است. موزه هنرهای معاصر فلسطین، یک مؤسسه وابسته به فرهنگستان هنر است که در ضلع جنوب غربی تقاطع خیابان مظفر و بزرگمهر واقع شده و درواقع دیوار به دیوار سفارت فلسطین است. موزه هنرهای معاصر اصفهان در اصفهان، خیابان استانداری قرار دارد و موزه اهواز نیز با 70اثر از هنرمندان استان خوزستان، دیگر هنرمندان کشور و حتی هنرمندان برجسته جهانی در جاده ساحلی شهر اهواز بنا شده است.

نگاهی به دیگر آثار حجمی موزه هنرهای معاصر
شاید برایتان جالب باشد بدانید که حوض روغن تنها اثر حجمی موزه هنرهای معاصر نیست. در این موزه منحصربه‌فرد از عکس‌ها و نقاشی‌های ارزشمند و استثنایی، مجسمه‌هایی هم وجود دارد که به‌دست هنرمندان برجسته دنیا ساخته شده‌اند. اگر می‌خواهید نگاهی به دیگر آثار حجمی موزه هنرهای معاصر بیندازید، باید از فضای باز پیرامونی این موزه که به «باغ مجسمه» یا «باغ تندیس» معروف است، دیدن کنید.


  مرد در حال قدم زدن
مجسمه (Walking Man) را آلبرتو جاکومتی، هنرمند سوئیسی ساخته است. این مجسمه برنزی 5/182سانتی‌متر ارتفاع دارد.

  زن ایستاده
مجسمه «زن ایستاده» را هم آلبرتو جاکومتی هنرمند سوئیسی از برنز ساخته. این تندیس 267سانتی‌متری در سال 1960 ساخته شده است.

  نقش جدی
مجسمه (Capricorn)، مجسمه‌ای برنزی است که در سال 1944به‌دست مکس ارنست هنرمند آلمانی خلق شده است. ارتفاع این مجسمه 240سانتی‌متر است.

  پیکر لمیده 2قطعه‌ای
هنری مور مجسمه‌ساز انگلیسی، خالق پیکر لمیده 2قطعه‌ای (Two pieces Reclining Figure) است؛ مجسمه‌ای برنزی با ارتفاع 245سانتی‌متر که در فاصله سال‌های 1969تا 1970 ساخته شده است.

  اسب و سوارکار
اثر (Horse and Rider) هم یکی دیگر از مجسمه‌های برنزی باغ تندیس است که در سال 1953 به‌ دست مارینو مارینی مجسمه‌ساز ایتالیایی ساخته شده است. این اثر 138سانتی‌متر ارتفاع دارد.

  درمانگر
تندیس «درمانگر» ساخته دست رنه مارگریت نقاش فراواقع‌گرای بل‍ژیکی است که با ارتفاع 160سانتی‌متر و جنس برنز، در سال 1976 خلق شده است.

  ریتم در فضا
مجسمه «ریتم در فضا» که در سال 1964 از سنگ گرانیت قرمز ساخته شده، اثر ماندگار ماکس بیل نقاش، معمار، طراح و نظریه‌پرداز سوئیسی است.

  تندیس بدون عنوان
این مجسمه توپی شکل با 156سانتی‌متر ارتفاع که از جنس برنز با پتینه طلاست، یکی از آثار آرنالدو پومودورو مجسمه‌ساز ایتالیایی است که در سال‌های 1967تا 1975 ساخته شده است.