ریل؛ مسیر توسعه ایران در آینده

دکتر بهرام امیراحمدیان| کارشناس اوراسیا:

اهتمام دولت جمهوری اسلامی ایران برای تقویت بنیان‌های شبکه‌های ریلی در منطقه قابل تقدیر است.

اتصال ریلی کشور به شبکه ریلی آسیای مرکزی با راه‌آهن مشهد-تجن در سال‌های آغازین استقلال جمهوری‌های بازمانده از شوروی در آسیای مرکزی، با افتتاح آن در مراسمی با شکوه توسط سران ایران و کشورهای منطقه آغاز شد. نا گفته پیداست که در 4سال نخست استقلال جمهوری‌های آسیای مرکزی نمی‌شد انتظار داشت که در آنها تحولات چشمگیری در زمینه روابط اقتصادی صورت گیرد؛ زیرا این جمهوری‌ها در دوره شوروی در «منطقه اقتصادی» خودشان تعریف شده بودند.

در دهه بعد آنها به اقتصاد متمرکز دولتی پایان دادند ولی همچنان در چارچوب یک برنامه‌ریزی متمرکز و دولتی گرفتار بودند. روابط اقتصادی آنها با جمهوری اسلامی ایران از یک روند تقریبا ثابت برخوردار بود. راه‌آهن آسیای مرکزی با گذر از نقطه مرزی تجن به بندرعباس متصل می‌شود و از این طریق آسیای مرکزی را به آب‌های آزاد متصل می‌سازد. بعدها با کوتاه‌کردن این مسیر و اتصال آن به بافق فاصله کوتاه‌تر و هزینه‌ها و زمان به تبع آن کاهش خواهد یافت. با تکمیل و رونق شبکه راه‌آهن، ایران موقعیتی بهتر در ترانزیت منطقه خواهد داشت.

راه‌آهن کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال - جنوب، کریدور تراسیکا، کریدور ریلی ایران هرات-مزارشریف-ازبکستان (که ازبکستان اتصال فاصله بین مزار شریف تا هرات و ایران احداث مسیر خواف-هرات را در برنامه دارند) تحول عظیمی در ژئوپلیتیک منطقه و ثبات در افغانستان به‌دنبال خواهد داشت. با این کریدور ایران می‌تواند بدون نیاز به قلمروی ترکمنستان با آسیای مرکزی و چین ارتباط ریلی برقرار کند.

اگر ایران برنامه‌ای برای مشارکت در ابتکار «یک کمربند، یک راه» دولت چین داشته باشد، تحول بزرگ دیگری در راه است. در شرایط کنونی جمهوری اسلامی ایران با بهره‌برداری از راه‌آهن شرق دریای خزر در مهر‌ماه سال 1393از گزینه‌ای دیگر و اندکی کم‌دردسرتر از راه‌آهن مشهد-تجن برخوردار شده است. با این حال هنوز حمل‌ونقل جاده‌ای پیشتاز است. مزیت راه‌آهن به حمل‌ونقل جاده‌ای در همه کشورهای جهان شناخته شده است.

اکنون فزونی نسبت حمل‌ونقل ریلی بر جاده‌ای یکی از شاخصه‌های مهم توسعه است. کشورهایی با وسعت بیشتر در قلمرو، ناگزیر باید از راه‌آهن در مسیر‌های طولانی بهره ببرند که هم از نظر شاخص‌های اقتصادی و هم زیست‌محیطی از مزایای بیشتری برخوردار است. به واقع راه‌آهن و کیفیت شبکه و زیرساخت‌های آن و کمیت بار و مسافر حمل‌شده توسط راه‌آهن نشان‌دهنده میزان توسعه اقتصادی است.

جمهوری اسلامی ایران از نظر شکل سرزمین موقعیت مناسبی دارد و می‌تواند از این موقعیت با زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی در کنار جاده‌ای بهره بیشتری ببرد و موقعیت جایگاه خود در منطقه را تقویت کند.

اکنون راه‌آهن ایران در مسیری جنوبی - شمالی به‌زودی از قزوین به رشت در شمال متصل خواهد شد تا راه خود را به سوی آستارا در مرز جمهوری اسلامی ایران با جمهوری آذربایجان ادامه دهد. جمهوری آذربایجان نگرش خاصی به این مسیر دارد و با کوشش فراوان ریل خود را با همکاری ایران و احداث پلی روی رود مرزی آستاراچای به ایران ادامه داده و در شهر آستارای ایران ترمینالی مناسب به عرض ریل خود(1520میلی‌متر) احداث کرده است. علاوه بر آن، آمادگی خود را برای سرمایه‌گذاری در احداث راه‌آهن آستارا -رشت به مبلغ 500میلیون دلار اعلام کرده است.

درحالی‌که آذربایجان خود با مسائل مالی ناشی از کاهش قیمت نفت در بازارهای بین‌المللی روبه‌روست، این اقدام آن کشور در همکاری با ایران و سرمایه‌گذاری قابل تحسین است. این خط می‌تواند اتصال شبکه ریلی ایران را به روسیه از طریق آذربایجان امکان‌پذیر سازد و اتصال ریلی کریدور شمال - جنوب را تکمیل کند. این مورد تحولی بزرگ در بخش حمل‌ونقلی منطقه خواهد بود. برای نخستین‌بار چند روز پیش‌تر یک محموله وارداتی ایران از روسیه از طریق همین راه‌آهن در آستارای ایران تخلیه شد که نوید آینده‌ای بهتر در حمل‌ونقل زمینی است.

اتصال راه‌آهن ایران به شرق کشور در زاهدان، راه‌آهن پاکستان در شرق را به راه‌آهن ترکیه در شمال غرب متصل می‌سازد که به راه‌آهن اکو معروف شده است. یکی دیگر از کریدورهای مهم ریلی ایران، راه‌آهن سرخس به رازی است که آسیای مرکزی را به ترکیه متصل می‌کند.

بهره‌برداری از فاز نخست بدر چابهار در سال‌جاری امیدهایی را در دل مردم منطقه زنده کرده است. محور شرق که نگاه توسعه‌ای آن از دهه60 آغاز شده و بعدها به فراموشی سپرده شده بود، اکنون جان تازه‌ای به رونق اقتصادی منطقه و ترانزیت هندوستان به افغانستان و آسیای مرکزی بخشیده است. بندر چابهار که تنها بندر اقیانوسی ایران لقب گرفته، قرار است با سرمایه‌گذاری 500میلیون دلاری هندوستان با راه‌آهن به زاهدان و سپس سرخس متصل شود. این شبکه ریلی تأثیری عمیق بر رونق اقتصادی و ترانزیت جنوب - شمال و شمال - جنوب ایجاد خواهد کرد. این محور به‌واقع محور توسعه شرق کشور خواهد بود. اتصال راه‌آهن ایران به شلمچه و درصورت اهتمام دولت عراق به تکمیل و اتصال آن به نقطه مرزی شلمچه در ایران، امکان برقراری ارتباط ریلی ایران و عراق و سوریه و از آن طریق شرق مدیترانه را به‌دنبال خواهد داشت.

راه‌آهن ایران در جهت غربی اکنون از طریق اراک به کرمانشاه متصل شده است و مردم کرمانشاه استقبال کم‌نظیری از مراسم افتتاح آن در‌ ماه بهمن به عمل آوردند. از این طریق نیز ادامه آن تا مرز خسروی رویدادی مهم در تاریخ منطقه خواهد بود. در هندوستان از دهه70 شهر بمبئی (یکی از  بزرگ‌ترین شهرهای هندوستان)، با بهره‌برداری از شبکه ریلی دور شهر روزانه میلیون‌ها نفر را از طریق همین راه‌آهن کمربندی جابه‌جا می‌کنند. در شهرهای هندوستان راه‌آهن بهترین وسیله نقلیه است که در مسافت‌های طولانی بار و مسافر جابه‌جا می‌کند.

اگر مزایای راه‌آهن درنظر گرفته شود، می‌توان به اهمیت شبکه راه‌آهن پی برد. راه‌آهن در ایران ناشناخته مانده است. فراوانی وسیله نقلیه در اختیار خانوار‌ها ناشی از تولیدات داخلی و واردات خارجی، سوخت ارزان و راه‌های ارتباطی چه برون‌شهری و چه درون‌شهری مناسب، کار راه‌آهن را به کسادی کشیده است. یک قطار می‌تواند به اندازه 100کامیون بار و به اندازه همین تعداد اتوبوس، مسافر حمل کند. راه‌آهن آلودگی حمل‌ونقل جاده‌ای را ندارد و تصادفات سالانه بیش از 20هزار نفر مربوط به حمل‌ونقل جاده‌ای است.

در مسافت‌های کوتاه حمل‌ونقل جاده‌ای در کنار مسافت‌های بیش از 300کیلومتری با راه‌آهن می‌تواند شبکه حمل‌ونقل را متحول کند. با حمایت از حمل‌ونقل ریلی و تشویق به سرمایه‌گذاری می‌توان به منافعی دست یافت و از تلفات انسانی و زیان‌های حمل‌ونقل زمینی به میزان بسیار زیادی کاست. آینده ایران با توسعه شبکه حمل‌ونقل ریلی بین‌المللی و با ایفای نقش در ترانزیت ریلی رقم خواهد خورد. برای آن دوره باید از هم‌اکنون برنامه‌ریزی کرد و آموزش داد. فردا خیلی دیر است.