روزهای سخت روی پرده‌ نقره‌ای

سید مهرزاد موسوی
بخشی از فیلم‌های ساخته شده با موضوع جنگ تحمیلی به موضوع اسارت می‌پردازد؛ داستان‌هایی که هر کدام بنا بر محتوا و مضمونی که دارند دوره‌ای از زندگی گروهی از رزمندگان را به تصویر کشیده‌اند که یا در بند اسارت بوده‌اند یا متأثر از این اتفاق زندگی‌ خود و خانواده‌شان دستخوش تغییرات شده است. حالا تازه‌ترین تجربه سینمایی با موضوع اسرای نوجوان به نام «23نفر» در بخش مسابقه سی‌و‌هفتمین جشنواره فیلم فجر حضور دارد. به این بهانه مروری داشتیم بر تصویرهایی که از آزادگان سرافراز در فیلم‌های سینمایی دیده‌ایم؛ اینکه هرکدام از چه منظری سراغ این سوژه رفته‌اند و این مسیر کجاها شتاب بیشتری داشته و کجا کند شده است.



با اینکه در دهه90 آثار متفاوتی در سینمای جنگ تولید شد اما آزادگان در این آثار حضور نداشتند و تا الان که در سال‌های پایانی این دهه به سر می‌بریم «23نفر» تنها فیلم تولیده شده با موضوع اسراست.

  23نفر/ 1397

نویسنده و کارگردان: مهدی جعفری
درباره فیلم: «23نفر» داستان گروهی از نوجوانان ایرانی بین 13تا 17ساله است که در جریان جنگ ایران و عراق در سال61 و در مرحله مقدماتی عملیات بیت‌المقدس به اسارت نیروهای عراقی درآمدند. صدام حسین پس از آگاهی از این موضوع و شکست در خرمشهر، سعی می‌کند به بهانه اینکه این نوجوان‌ها کودک هستند و به زور به جنگ فرستاده شده‌اند از این ماجرا سوءاستفاده و به نفع خود بهره‌برداری تبلیغاتی کند اما مقاومت و پایداری این 23نوجوان سبب می‌شود آنها تا سال69 و زمان آزادی اسرا در اسارت بمانند.

سراغ چه بخشی از زندگی آزادگان رفته؟
داستان این 23 نوجوان سوژه‌ای کاملا واقعی و از موضوعات جالب توجه دفاع‌مقدس است و تا الان در زمینه آثار مکتوب هم تلاش‌هایی برای ثبت و معرفی مقاومت این نوجوان‌ها انجام شده است. بخش‌هایی از داستان این فیلم قبل‌تر در 2 کتاب «آن 23 نفر» و «ملا صالح» منتشر شده که هر‌دو اثر از آثار پرفروش بوده‌اند.23نفر به روایت دوران اسارت این نوجوانان می‌پردازد. در کنار فیلم‌هایی که اشاره شد، «اتوبوس شب» به کارگردانی کیومرث پوراحمد دیگر فیلمی است که به موضوع اسارت می‌پردازد، با این تفاوت که وضعیت اسرای عراقی را به تصویر می‌کشد. همچنین جدای از آثار سینمایی، سریال‌های «بازگشت پرستوها» ساخته ابوالقاسم طالبی و «قفسی برای پرواز» به کارگردانی یوسف سیدمهدوی هم از تلاش‌هایی است که برای نمایش بخشی از سختی‌های زندگی اسرا انجام شده است.


نیمه اول دهه80 سینمای جنگ توجه چندانی به آزادگان ندارد و تنها«دوئل» به کارگردانی احمدرضا درویش بود که سال82 در بخشی از روایتش نگاهی گذرا به زندگی اسرا بعد از بازگشت داشت. همچنین قرار بود سال89 فیلمی با عنوان «سربازی از آسمان» به نویسندگی مهدی سجاده‌چی و کارگردانی محمدحسین لطیفی با پرداختن به زندگی حجت‌الاسلام علی‌اکبر ابوترابی درباره آزادگان ساخته شود که همچنان خبری از تولید این اثر نیست. «خرس» به کارگردانی خسرو معصومی دیگر فیلم ساخته شده با موضوع اسرا در این دهه است که سال89 ساخته شد و البته هنوز امکان اکران پیدا نکرده است. دیگر تولیدات این دهه را مرور می‌کنیم:

  دست‌های خالی/ 1385.


درباره فیلم: حوریه که سال‌هاست از اسارت پدرش، امیرحسین به دست عراقی‌ها می‌گذرد، نسبت به رفتارهای مادرش مشکوک و این شک با تلفن‌های ناشناس بیشتر می‌شود. بعد از مدتی حوریه متوجه می‌شود مادرش در این مدت به عیادت امیرحسین که به تازگی آزاد شده و در بیمارستان به‌سر می‌برد می‌رفته. امیرحسین به خانه برمی‌گردد؛ این بار تلفن‌های ناشناس به او هم می‌شود. درنتیجه تصمیم می‌گیرند مدتی از تهران دور باشند. مزاحمت‌های تلفنی همچنان ادامه دارد. در یکی از تماس‌ها، به حوریه گفته می‌شود برای دیدن فیلمی غیراخلاقی از مادرش به یک رستوران برود. حوریه آنجا درگیر می‌شود و طی درگیری، شخصی ناشناس به قتل می‌رسد و قتل به گردن حوریه می‌افتد. امیرحسین از طریق هم‌رزمانش متوجه می‌شود همه این ماجراها نقشه‌ای بوده از طرف پدر یکی از بسیجی‌هایی که تحت‌تأثیر او به جبهه آمده و شهید شده و حالا پدر او درصدد انتقام است. سراغ چه بخشی از زندگی آزادگان رفته؟ اسارت نقش پررنگی در داستان ندارد اما به فاصله پیش آمده میان آزادگان و جامعه می‌پردازد.

 نفوذی/ 1387


نویسنده: احمد کاوری/ کارگردانان: احمد کاوری و مهدی فیوضی
درباره فیلم: سال1382، فریدون کیان‌فر همراه با عده‌ای دیگر از اسیران جنگی به‌جا مانده در عراق، به ایران بازگردانده می‌شوند. 2نفر از نیروهای اطلاعاتی و امنیتی او را به‌دلیل اینکه مشهور به جاسوسی و پیوستن به سازمان مجاهدین بوده، بازداشت و بازجویی می‌کنند. از طرفی بدنامی فریدون برای خانواده‌اش هم مشکل‌ساز بوده و حتی ازدواج پسرش فرهاد را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. مأموران اطلاعاتی در جست‌وجوی گذشته او هستند. در پایان داستان مشخص می‌شود فرد جاسوس در میان اسرای ایرانی که در لودادن و کشته شدن چند نفر از ایرانی‌های دربند، دست داشته کسی دیگر است. سراغ چه بخشی از زندگی آزادگان رفته؟  «نفوذی» درباره سال‌های بعد از اسارت است. در اینجا دور بودن اسرا از فضای جامعه و تبعاتی که این دوری برایشان در خانواده و محیط اجتماعی به جا گذاشته نمایش داده می‌شود.

 اخراجی‌ها 2/ 1387


نویسنده و کارگردان: مسعود ده‌نمکی
درباره فیلم: درگیری شدید در منطقه نبرد ادامه دارد. دشمن بیمارستان صحرایی را محاصره می‌کند و همه اخراجی‌ها به همراه سایر هم‌رزمانشان اسیر می‌شوند. دشمن با اسیرگیری گسترده قصد یک مانور تبلیغاتی دارد. همه اسرا به یک اردوگاه اسرای ثبت‌نام نشده منتقل می‌شوند. خانواده اخراجی‌ها برای زیارت عازم مشهد هستند و به‌طور ناخواسته درگیر یک حادثه تروریستی می‌شوند. دشمن با فراخواندن خبرنگاران خارجی و داخلی به اردوگاه و تطمیع و تهدید برخی از اسرا و ایجاد چندپارچگی بین آنها، نقشه شومی در سر دارد. تروریست‌ها با دشمن همدست شده‌اند، اما اسرا زیر بار فشارهای دشمن نمی‌روند و دشمن در بین اسرا به‌دنبال چهره‌های شاخص فرمانده و روحانی می‌گردد. حضور خانواده اخراجی‌ها بین مردم بیگناه و پخش اخبار مرتبط با آنها، اسرا را همدل می‌کند و نقشه دشمن برای ایجاد تفرقه به نتیجه نمی‌رسد. سراغ چه بخشی از زندگی آزادگان رفته؟  «اخراجی‌ها2» نخستین فیلمی است که به موضوع اسارت با نگاه طنز می‌پردازد و همین تفاوت در نگاه داستان را متفاوت می‌کند.

 بیداری رؤیاها/ 1388


نویسنده: محمدرضا گوهری/ کارگردان: محمدعلی باشه‌آهنگر
درباره فیلم: رخشانه زنی است در آستانه میانسالی که در سال‌های جوانی‌اش با ایوب پارسا ازدواج کرده و صاحب پسری به نام حمید شده است. وقتی حمید 2ساله بود، ایوب به جبهه می‌رود و دیگر برنمی‌گردد. پس از مدتی خبر شهادت او می‌رسد و خانواده تصمیم می‌گیرد رخشانه را به عقد داوود، برادر ایوب دربیاورد. سال‌ها از این ماجرا گذشته و آنها صاحب دختر بچه‌ای دبستانی هستند و حمید در آستانه ازدواج است. در این وضعیت از کمیته مفقودین خبر می‌رسد که ایوب زنده است و به‌زودی به وطن برمی‌گردد. این خبر که در ابتدا همه را شوکه می‌کند، به‌تدریج واکنش‌های مختلفی را بین اعضای خانواده برمی‌انگیزد و بیشتر از همه رخشانه را درگیر می‌کند. سراغ چه بخشی از زندگی آزادگان رفته؟  تصویری از دوران اسارت نمی‌بینیم و در اینجا هم تبعات اسارت برای آزادگان و خانواده‌هایشان و از طرفی بی‌خبری از اسرا سوژه داستان شده است.


اولین گروه آزادگان مرداد سال69 به کشور بازگشتند. بنابراین این سوژه در دهه70 داغ بود و سینمای ایران بیشتر سراغش رفت. حاصل این دوره در پرداختن به ماجرای آزادگان تقریبا تولید سالی یک فیلم بود. در کنار فیلم‌هایی که نام می‌بریم«یک قدم تا مرگ» هم مرتبط با اسراست که به‌دلیل داستان مشابه در این لیست نیامده.

  پرواز از اردوگاه/ 1372


نویسنده: سیدمحمدرضا عالی‌پیام/ کارگردان: حسن کاربخش
درباره فیلم: «پرواز از اردوگاه» از نخستین آثار تولیدشده درباره اسرای ایرانی است. سرگرد خلبان عباس حلمی پس از دست یافتن به اطلاعات مهمی در عملیات شناسایی به اسارت نیروهای عراقی درمی‌آید. عباس حلمی با همکاری سایر اسرای ایرانی، نقشه فرار از اردوگاه را برای رساندن اطلاعات خود به نیروهای ایرانی طرح‌ریزی می‌کند. عراقی‌ها به نقشه او پی‌می‌برند و برای دستیابی به اطلاعات سعی می‌کنند یک فرار هدایت شده را برای او طرح‌ریزی کنند. عباس حلمی به‌همراه یک سپاهی و یک بسیجی طی عملیاتی از اردوگاه می‌گریزد. ولی در دام نیروهای عراقی می‌افتند. سراغ چه بخشی از زندگی آزادگان رفته؟ پرواز از اردوگاه نخستین اثر تولید شده با موضوع اسراست، بنابراین از هرجهت تازگی دارد؛ چه از لحاظ انتخاب سوژه و چه از نظر نوع پرداخت. داستان به زمان اسارت نیروهای ایرانی و به‌دنبالش طراحی نقشه‌ای برای فرار برمی‌گردد.

   کیمیا/ 1373


نویسنده و کارگردان: احمدرضا درویش
درباره فیلم: در آغاز جنگ ایران و عراق، همسر رضا باردار است و باید مورد عمل جراحی قرار بگیرد. رضا او را به بیمارستان می‌رساند اما خود به اسارت دشمن درمی‌آید و دیگر خبری از خانواده‌اش ندارد. همسر رضا حین عمل جراحی می‌میرد و شکوه که جراح است، فرزند رضا را نجات می‌دهد. پس از گذشت 9سال، وقتی رضا از اسارت آزاد می‌شود پی‌ می‌برد که همه اعضای خانواده‌اش را از دست داده. حال او در جست‌وجوی تنها بازمانده خود، فرزندش است. کیمیا فرزند رضا نزد شکوه در مشهد زندگی می‌کند. شکوه به کیمیا وابسته شده و نمی‌تواند از او دور شود از طرفی رضا در تلاش برای دیدن کیمیاست. سراغ چه بخشی از زندگی آزادگان رفته؟  به تبعات اسارت رزمندگان ایرانی و اتفاقاتی که بعد از بازگشت از اسارت با آن مواجه بودند می‌پردازد؛ شکافی که میان اسرا با جامعه و خانواده‌شان اتفاق افتاد.

  مردی شبیه باران/ 1375


نویسنده و کارگردان: سعید سهیلی
درباره فیلم: داستان درباره منصور است که به اسارت دشمن درمی‌آید. منصور قاسمی یکی از فرماندهان برون‌مرزی سپاه در جریان حمله نیروهای دشمن موجی و دستگیر می‌شود. عراقی‌ها برای شناسایی فرمانده اسرا (منصور قاسمی) فردی را به جاسوسی در میان آنها اجیر می‌کنند. جاسوس که به‌طور اتفاقی در جریان مکالمه منصور و همسرش او را شناسایی کرده توسط منصور کشته می‌شود. عراقی‌ها با کشته شدن نیروی نفوذی خود و همچنین بی‌نتیجه ماندن شناسایی فرمانده، شکنجه اسرا را تشدید کرده و سهمیه آب اردوگاه را قطع می‌کنند. برادر همسر منصور در جریان شکنجه عراقی‌ها به شهادت رسیده و همسر منصور (زینت) که به اسارت دشمن درآمده؛ به‌منظور شناسایی منصور به میان اسرا آورده می‌شود. زینت پس از جست‌وجوی اسرا منصور را پیدا می‌کند، اما وقتی با جنازه برادر شهیدش مواجه می‌شود او را منصور قاسمی معرفی می‌کند. سراغ چه بخشی از زندگی آزادگان رفته؟  سوژه روی سختی‌های اسارت و شکنجه‌هایی که اسرا تحمل کردند تأکید دارد و داستان منصور و زینت را برای این روایت به نمایش گذاشته است.

  قاصدک/ 1375


نویسنده: سیدرحیم حسینی/ کارگردان: قاسم جعفری
درباره فیلم: یزدان، رزمنده اسیری که ترکشی در مغز دارد، هنگام فرار تیر می‌خورد و پایش آسیب می‌بیند. پروانه که به یزدان علاقه‌مند بوده، به گمان مفقودالاثر بودن او و با اصرار والدینش، با جوان متمولی به نام فرهاد قرار ازدواج می‌گذارد. اصرار والدین پروانه به‌دلیل بیماری قلبی سخت و به ظاهر درمان نشدنی دخترشان است که با کمک‌های مالی فرهاد احتمال بهبود بیشتری خواهد داشت. یزدان که پدر و مادرش را در جنگ از دست داده بعد از بهبود حالش در بیمارستان با عمه‌اش تماس می‌گیرد و به خانه او می‌آید. بازگشت یزدان، نامزد پروانه که سال‌ها بی‌نام و نشان در اسارتگاه عراقی‌ها زندانی بوده، مسیر زندگی‌اش را تغییر می‌دهد. سراغ چه بخشی از زندگی آزادگان رفته؟ «قاصدک» از دیگر آثاری است که به تبعات اسارت و تغییرات اجباری که بعد از بازگشت اسرا در زندگی آنها افتاده ، می‌پردازد.

  معصوم/ 1377


نویسنده: جمشید بهمنی/ کارگردان: داوود توحیدپرست
درباره فیلم: فرید معصومی در جبهه، شیمیایی شده و به اسارت دشمن در‌می‌آید. پروانه، همسر فرید به دنبال سال‌ها انتظار و به گمان شهادت او تصمیم به ازدواج می‌گیرد. فرید پس از آزادی به سراغ پروانه رفته و پروانه با دیدن فرید دچار سکته قلبی می‌شود. فرید نیز در پی شنیدن خبر بیماری پروانه و همچنین برخورد با اشکان (نامزد پروانه) دچار سکته مغزی شد و باتوجه به عوارض جنگ و اسارت به شهادت می‌رسد. با پیوند قلب فرید به پروانه او سلامتی مجدد خود را به‌دست می‌آورد اما موضوع شهادت فرید از طرف خانواده پنهان می‌ماند. پروانه که به‌طور اتفاقی در جریان شهادت فرید قرار می‌گیرد خانواده را به نشان اعتراض ترک کرده و به منزل یکی از اقوام در شمال کشور می‌رود. سرانجام او به دنبال تغییرات روحی و تأثیرات معنوی که از شهادت فرید گرفته به تهران بازگشته و با اشکان ازدواج می‌کند. سراغ چه بخشی از زندگی آزادگان رفته؟  داستانی عاشقانه بستری شده برای پرداختن به تبعات اسارت و تغییراتی که بعد از بازگشت اسرا در زندگی تعدادی از آنها پیش آمد.

  رنجر/ 1378


نویسنده: بهزاد بهزادپور/ کارگردان: احمد مرادپور
درباره فیلم: مرتضی در پی یک درگیری با نیروهای عراقی در جنگلی واقع در عراق، به اسارت آنها درمی‌آید. سامی جابر، فرمانده نیروهای عراقی دستور می‌دهد او را به اردوگاهی متروک و دور از چشم صلیب سرخ منتقل کنند. اردوگاه شرایط بسیار بدی دارد و اسرا در آن به چند گروه تقسیم شده‌اند. مرتضی قصد فرار از اردوگاه را دارد و این موضوع را با دیگران در میان می‌گذارد، ولی بیشتر اسرا با نقشه فرار او مخالفت می‌کنند. سعید، ارشد اردوگاه به او می‌گوید فقط درصورتی که فهرست کامل اسرای ایرانی را همراه خود به ایران ببرد می‌تواند نقشه فرارش را عملی کند. نیروهای عراقی از فرار او مطلع می‌شوند و در مرز ایران و عراق درگیری شدیدی به‌وجود می‌آید. درحالی‌که مرتضی همچنان تحت تعقیب نیروهای عراقی است، هلی‌کوپتر ایرانی او را نجات می‌دهد. سراغ چه بخشی از زندگی آزادگان رفته؟ روزهای سخت و طولانی اسارت حتما گروهی از اسرا را به فکر فرار انداخته. «رنجر» داستانی از یک نقشه فرار از اسارت را روایت می‌کند.