استغفار جمعی

این روزها کاهش بارندگی‌ها در کشور در حالی به دغدغه‌ای فراگیر برای مردم و مسئولان تبدیل شده‌ که اقامه «نماز باران» به‌عنوان یک سنت دینی، مورد توجه افکارعمومی قرار گرفته است؛ نمازی که ریشه در روایات و فقه مبین اسلامی دارد و برخی بزرگان دینی هم در روزهای اخیر توصیه‌هایی در این‌باره داشته‌اند. براین اساس هم بود که آیت‌الله جوادی‌آملی، از مراجع عظام تقلید شیعه روز چهارشنبه در جلسه هفتگی درس اخلاق‌شان، مردم را به خواندن «نماز باران» توصیه کردند. یکی از نکات مهم مورد اشاره آیت‌الله جوادی‌آملی، ناظر بر این نکته بود که گسترش برخی گناهان همچون ظلم و بی‌عدالتی، سبب نزول بلا و بازداشتن رحمت الهی می‌شود. همشهری در گفت‌وگو با علما و کارشناسان مذهبی به بررسی ابعاد مختلف این سنت موکد دینی پرداخته است که در ادامه می‌خوانید.

نماز باران به مثابه درخواست نیاز انسان

حجت‌الاسلام احمد سالک
عضو جامعه روحانیت مبارز
«نماز باران» یکی از سنت‌های الهی است که ریشه در تجربه‌های موفق گذشته دارد و «درخواست نیاز» انسان از قادر متعال است برای استمرار لطف حضرت حق. باید توجه داشت که در عالم معنا، بارش باران یکی از مسائل الهی است که در حاکمیت «الله» قرار دارد و نکته محوری آن، ناظر بر این است که بشر باید تسلیم فرمان الهی باشد و گشودن گره‌های جامعه از دریچه اظهار نیاز در محضر خداوند عالم ممکن می‌شود.
باید توجه داشت در شرایط کنونی که با کمبود نزولات آسمانی مواجه هستیم و کم‌بارشی به‌عنوان چالش مهمی پیش روی کشور قرار دارد، اظهارنیاز به درگاه الهی، به‌عنوان آیینی که ریشه در سنت‌های دینی دارد، باید مدنظر جامعه اسلامی ما قرار گیرد. درواقع نماز باران در چارچوب این واقعیت عالم امکان تفسیر می‌شود که قدرت عالم در اختیار خداوند متعال است و نماز باران به‌مثابه ابراز نیاز به درگاه خداست تا «لطف» او به ما استمرار داشته باشد و همه موجودات، ازجمله بشر، همچنان از سرچشمه لطف الهی بهره‌مند باشند.
ازسوی دیگر باید به این نکته هم توجه داشت که «نماز باران» در طول تاریخ اسلام نمونه‌های مشهوری داشته که یکی از مهم‌ترین آنها در دوران معاصر اتفاق افتاده‌است. در تاریخ اسلام ثبت شده‌است که آیت‌الله خوانساری در قم نماز باران اقامه کرد و لطف الهی شامل حال مردم شد و باران سنگینی باریدن گرفت و گره از کار مردم گشوده شد. بنابراین نباید به‌سادگی از کنار اقامه نماز باران گذشت و باید ابراز نیاز به آستان حق‌تعالی برد تا بار دیگر مورد تکریم حضرت حق قرار گیریم و از وضعیت چالش‌برانگیز کنونی عبور کنیم. در کنار اینها باید از درگاه الهی طلب استغفار کنیم تا درهای رحمت الهی روی ما گشوده شود.

نمازی برای گشایش درهای آسمان 
حجت‌الاسلام محمدهادی رحیمی‌صادق
مدیر ‌حوزه‌های علمیه استان تهران
«نماز باران» ازجمله نمازهای مستحبی و البته موکد در فقه و شرع مبین اسلام محسوب می‌شود و توصیه شده در زمان خشکسالی اقامه شود. شیوه اقامه این نماز هم عمدتا این است که افرادی که می‌خواهند نماز باران بخوانند، باید «حالت تضرع» و «استغفار» به درگاه الهی داشته باشند؛ نکته‌ای که در روایات نیز به آن اشاره شده‌است، اما برخی این اشکال را مطرح می‌کنند که ارتباطی میان «گناه» و «خشکسالی» وجود ندارد. واقعیت اما این نیست و در روایات مختلف تصریح شده‌است که گاهی خداوند نعمت‌های خود را به‌دلیل برخی گناهان از انسان دریغ می‌کند. اگر در جامعه‌ای ظلم و بی‌عدالتی وجود داشته باشد و گناه زیاد شود و مردم بی‌تفاوت باشند، خداوند نعمت‌های خود را دریغ می‌کند. نخستین نکته در نماز باران، حالت تضرع نمازگزار است؛ به‌عنوان مثال در سوره نوح به این معنا اشاره شده است که اگر استغفار کنید، خداوند درهای آسمان را ‌روی‌تان می‌گشاید؛ بنابراین اقامه نماز باران در روایات توصیه شده و اقدام ارزشمندی است که شرایط خاصی نیز برای اقامه آن ذکر شده‌است که امام و نمازگزاران باید مدنظر قرار دهند.
نکته دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، این است که نماز باران در سیره بزرگان ما نیز مرسوم بوده‌است. نماز باران آیت‌الله محمدتقی خوانساری در زمان حضور روس‌ها در ایران نیز شهرت عالمگیر پیدا کرد. ایشان 3روز نماز باران اقامه کرد؛ در روزهای اول و دوم باران نبارید و برخی طعنه زدند و مسخره کردند، اما پس از نماز روز سوم که با عده کمتری نیز برگزار شد، باران شدیدی بارید.

برکات توبه و استغفار جمعی
حجت‌الاسلام محمدرضا عابدینی
مدرس امور دینی
توبه برای هر درجه از ایمان، وجود دارد. اگر توبه مردم عادّی، برگشت از گناه و معاصی است، برای اولیای خدا هم توبه معنا داشته و آنها هم توبه می‌کردند، توبه در آن مرتبه یعنی برگشت از اشتغالات عادّی دنیا. کسانی که عظمت ربوبی را درک کرده‌اند، می‌دانند توبه چه حقیقت عظیمی است و چه تقرّبی در وجود انسان ایجاد می‌کند. لذا وجود مقدس حضرت‌رسول‌ص، بعد از هر مجلسی که شرکت داشتند، استغفار می‌کردند. در آیه کریمه می‌فرماید: «وَیقَومِ ٱستَغفرُواْ رَبَّکم ثُمَّ تُوبُواْ إِلَیهِ یرسِلِ ألسَّمَاَ عَلَیکم مِّدرَارا»
خدای نکرده اینطور نباشد که دستور به توبه‌کردن را متوجه خود ندانسته و مثلا یک قشر خاصی را مقصر بدانیم. اگر ما شروع کنیم به سرزنش کردن که « شما‌ها چنین و چنان کردید، که بلایی (مثلا خشکی) آمده است.» این سرزنش کردن‌های بی‌تأثیر، چه بسا با تنفر و دوگانگی که در جامعه ایجاد می‌کند، با کینه و کدورت‌هایی که ایجاد می‌کند، سبب دوری بیشتر از رحمت الهی شود.
این از صفات ربّیون است که به‌جای سرزنش‌کردن دیگران در کوتاهی‌ها و اشکالات، که معمولا سبب نفرت‌پراکنی و ایجاد تنش در جامعه می‌شود. از کوتاهی‌ها و افراط‌های خود طلب استغفار می‌کنند. بنابراین همانطور که آیه شریفه بیان می‌کند؛ « وَلَقَد أَرسَلنَا إِلَی أُمَم مِّن قَبلک فَأَخَذنَهُم بالبَأسَاءِ وَٱلضَّراءِ لَعَلَّهُم یتَضَرَّعُونَ» بلاها برای بیدار‌شدن و ایجاد تضرع و توبه به‌سوی خداوند است.
اولیای خدا می‌دانند که توبه چه برکات عظیمی برای مومنین و جامعه ایجاد می‌کند. خود این توبه و استغفار جمعی باعث انسجام بالاتر و قوت و وحدت بیشتر می‌شود. اگر قرار است توبه‌ای صورت بگیرد، این توبه اول برای مومنین است و بعد بقیه طبقات را شامل 
می‌شود. 
لذا همه ما در اینکه باران رحمت الهی کمتر شده است مسئول هستیم و همه ما باید توبه و انابه به درگاه الهی کنیم، اگر امام جماعتی هستیم، از اینکه شاید در امام جماعت‌بودن کامل نبوده‌ایم، اگر کارمند هستیم، از اینکه شاید در انجام کار مردم کوتاهی کرده باشیم، اگر کاسب هستیم، از اینکه شاید گاهی ناخواسته جنس نامرغوب فروخته‌ایم، اگر اهل علم هستیم، از کوتاهی‌های خود در طلب علم و.... باید همه از کوتاهی و قصورات خود استغفار کنیم، تا ان‌شاء‌الله به برکت این توبه جمعی، جامعه و کشور ما مشمول باران رحمت الهی شود. البته باید دقت داشته باشیم اگر خدای سبحان از فضل خود ما را اجابت کرد، این رحمت الهی در اجابت توبه مومنین، سبب انابه و توبه بالاتری برای ما شود، نه اینکه خدایی نکرده فکر کنیم که دیگر کار تمام‌شده و این لطف را فراموش کنیم.

عوامل معنوی و فرامادی، عالم را تغییر خواهند داد
قاسم ترخان
عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
  وقایعی که در عالم طبیعت رخ می‌دهد، نظیر خشکسالی بی‌شک دارای منشأ طبیعی بوده و عواملی در آنها دخالت داشته‌است. به هرحال انسان یا از وضعیت اقلیمی استفاده می‌کند و می‌تواند بهره‌های زیادی ببرد یا آنکه از این موضوع غفلت می‌ورزد و آسیب می‌بیند. در کنار این موضوع، رفتار انسانی هم بی‌اثر نیست و وضعیت لایه ازن نمونه بارز آن است، اما در این میان سؤال مهم این است که آیا عوامل معنوی و فرامادی هم در این امور طبیعی دخالت دارند؟
  بی‌شک موضوعات معنوی و فرامادی در این مسئله مورد نظر دخیل هستند؛ حال درباره اینکه آیا این اثرگذاری در مسائل طبیعی با استخدام علل طبیعی است یا به شکل دیگری، بحث‌ها مختلف است. این جنبه را می‌توان اینطور تبیین نمود که گاهی گناه اساسا در جهان مادی اثر می‌گذارد و این اثرگذاری موجبات بی‌بارانی، قحطی و خشکسالی را فراهم می‌کند. این گناهان حوزه‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی یا سیاسی و اجتماعی را در بر می‌گیرد.
  اگر بخواهیم این موضوع را برای مسلمانان و افراد باایمان تبیین کنیم، می‌توانیم با استناد به آیات قرآن این مسئله را مطرح کنیم. قرآن بیان می‌کند که استغفار و توبه به درگاه الهی این فرصت را فراهم می‌آورد که وضعیت بغرنج و سخت به شرایط مطلوب بدل شود، مثلا با خواندن نماز باران، خداوند به برکت نزول باران وضعیت خشکسالی را از بین می‌برد. طبیعی است که استغفار برای کسی است که گناه و خطا مرتکب شده است، اما پس از آن به خطای خود پی برده و درصدد بازگشت به مسیر الهی است.
  در این‌باره خداوند در قرآن اشاره می‌کند که از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره آمرزنده است، [تا] بر شما از آسمان باران پی در پی فرستد و شما را به اموال و پسران یاری کند و برایتان باغ‌ها قرار دهد و نهرها برای شما پدید آورد.

تبعات ترک فعل
حجت‌الاسلام خدامراد سلیمیان
دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
نماز باران در آموزه‌های دینی اصالت دارد و در آن شکی نیست. مهم این است که این امر عبادی با همه شرایطش اتفاق بیفتد. اگر صرف نگاه ظاهربینانه به این اتفاق داشته باشیم به‌نظر می‌رسد چندان تأثیری نخواهد داشت.
نماز در لغت عرب از صلات گرفته می‌شود و به‌معنای نوعی درخواست از خداوند است. درخواست و دعا لوازم خودش را دارد. به صرف اینکه انسان درخواستی بدون درنظر گرفتن شرایط و ضوابطش از خدا داشته باشد، تحققش اصولی نیست.
آنچه در طبیعت اتفاق می‌افتد یا انسان‌ها در آن هیچ نقشی ندارند مثل زلزله که صرفا تدبیر و اراده الهی است، اما در برخی از اتفاقات انسان‌ها نقش دارند. ممکن است در جامعه‌ای، عده‌ای کم‌کاری کنند و ملاحظه جوانب اصولی استفاده از منابع را نکنند. اکثریت جامعه از تبعات ترک فعل این جمعیت محدود متضرر می‌شوند.
اراده الهی یک اراده قاهره بر پدیده‌هاست. اگر انسان‌ها به‌سوی خداوند برگردند، آن موانعی که باعث جلوگیری از برکات آسمان و زمین شده است دوباره برداشته می‌شود. قرآن کریم صراحتا اموری را به انسان‌ها گوشزد کرده است. در آیه قرآن آمده است که «ولو ان اهل القری امنوا واتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماءوالارض»؛ به روشنی اعلام می‌کند که اگر انسان‌ها ایمان بیاورند و با خدا سر جنگ نداشته باشند، برکت‌های آسمان و زمین بر آنها جاری می‌شود. اگر بخشی از جامعه به مخالفت و دشمنی با خدا بپردازند، خداوند فیض و برکت را از زندگی آنها می‌گیرد.
متأسفانه اتفاقاتی که در کشور رخ می‌دهد، نادیده گرفتن فرامین الهی است. وقتی خداوند شرب خمر را حرام می‌داند، اگر در جامعه‌ای آشکارا اتفاق بیفتد، این مخالفت با خداوند است. خداوند در آیه دیگری می‌فرمایند اگر کسی یاد من را در زندگی‌اش فراموش کند، باید انتظار یک زندگی سخت داشته باشد؛ البته استثنائاتی هم وجود دارد، ولی حکم کلی ثابت است.

نماز باران، یعنی بفهمیم کجای کار کوتاهی کرده‌ایم
مصطفی امینی‌خواه
کارشناس مسائل دینی
  خداوند عالم را طوری خلق کرده است که رفتار انسان‌ها و کنش‌ و واکنش‌ مردمان در آمدوشد طبیعت بی‌اثر نباشد. به تعبیر دیگری، عالم به این شکل نیست که افلاک و طبیعت کار خودش را بکند ما نیز به‌کار خود مشغول باشیم، بلکه بی‌شک ارتباط و پیوندی بین آنچه انسان در عالم انجام می‌دهد و آن وضعیتی که در طبیعت رخ می‌دهد، برقرار است. خداوند در برخی از آیات الهی به صراحت به این موضوع اشاره کرده است به‌طور مثال در جایی می‌فرماید: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُواوَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّمَاءِ و َالْأَرْضِ ولَکنْ کذَّبُوافَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا کانُوا یکسِبُونَ.» یعنی اگر اهل شهرها و آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و پرهیزکاری پیشه می‌کردند، یقینا [درهای] برکاتی از آسمان و زمین را بر آنان می‌گشودیم، ولی [آیات الهی و پیامبران را] تکذیب کردند، ما هم آنان را به کیفر اعمالی که همواره مرتکب می‌شدند [به عذابی سخت] گرفتیم.
  خداوند در جای دیگر هم اشاره دارد که اگر گناه و فساد در زمین رخ دهد لیاقت آن است که دیگر هیچ جنبنده‌ای روی زمین نماند، اما خداوند از گناه مردمان می‌گذرد و چنین برخوردی با آنان ندارد. شعب گناهان متفاوت است. به تعبیر بهتر؛ گناه برای مرد و زن، پیر و جوان، استاد و مسئول و... متفاوت است و همه‌اش از یک جنس نیست و وقتی انسان از وظایفش کوتاهی کند، دستور خداوند آن بلایی است که بر سر انسان می‌آید، اما مهم آن است که ما مردمان نسبت به کوتاهی‌های خود واقف شویم.
  این واقف شدن به کوتاهی خودمان همان توبه و استغفار است، توبه تنها یک لفظ نیست بلکه به‌معنای یک تغییر رویه و اصلاح رفتار است. از این‌رو نماز باران در این راستا قرار می‌گیرد و باید گفت در این میان آنچه اهمیت دارد صدق و نیت راست افراد است و خداوند یک راه دررو نگذاشته که افراد بیایند و با صرف نماز مشکل را حل کنند. نماز باران با این مقدمه باید باشد که ببینیم نسبت به وظایف خود دچار چه کوتاهی‌هایی شده‌ایم.

باید به خدا رو کرد
سیدمصطفی میرلوحی
کارشناس مسائل مذهبی
  در قرآن کریم وقتی قرار است از امتحان کردن و آزمایش‌ کردن مردم، ملت‌ها و جوامع سخن به میان بیاید، از دچار فتنه و بلا کردن آنان مطلب به میان آمده. قرآن صراحتاً بیان می‌کند آیا مردم گمان می‌کنند که به صرف بیان اینکه ایمان آوردند، رهایشان می‌کنیم و دچار فتنه نمی‌شوند؟ یا در جای دیگر خداوند می‌فرماید ما شما را به وسیله گرسنگی، ترس و ضربه‌های مالی دچار بلا و امتحان می‌کنیم. سختی و دشواری همواره در زندگی بشر وجود داشته است و گاهی وجود این بلاها و فتنه‌ها با غرض آزمایش و امتحان مردم است. در اینجا دیگر مهم نیست که چه‌کسی مقصر بوده، من یا همسایه من یا مسئولین.
  یکی از حکمت‌های این سختی‌ها از آن‌روست که بندگان خدا از خواب غفلت برخیزند و با تضرع، زاری و اشک بار دیگر در مسیر هدایت و خداوند قرار گیرند. چه بسا شخصی اهل گناه نباشد و معصیت‌ نکند، اما از یاد و ذکر خداوند متعال غافل باشد. البته باید بیان شود خود غفلت از خداوند به نوعی معصیت به‌حساب می‌آید. از مهم‌ترین حکمت‌های این بلاها فارغ از آنکه منشأ آن داخلی باشد یا خارجی، برای آن است که بار دیگر مسیر توبه و بازگشت به سمت خداوند از سر گرفته شود و برای این امر در شریعت محمدی(ص) نیز راهکارهایی ارائه شده است. یکی از آن راه‌ها این است که افراد بنا به آداب و شرایط خاصی وارد در یک مکانی نظیر صحرا بشوند و نماز باران به جا بیاورند.
  خداوند اساسا از حالت تضرع و عجز بندگان احساس رضایت و خشنودی می‌کند و در پی پاسخ به کسانی برمی‌آید که برای رفع مشکلات به سمت او رو کرده‌اند. امروزه در شهر ما، شاهدیم که در سال آبی تاکنون یک قطره آب از آسمان به پایین نیامده است، گویی خداوند می‌خواهد بار دیگر بندگان به صحرایی رفته و با یکدیگر به وسیله اجتماع قلوب دست به دعا بلند کنند و ضمن طلب استغفار و آمرزش از درگاه الهی باران را طلب نمایند.

حکم خدا زمین بماند، باران قطع می‌شود
حجت‌الاسلام حسین کاظم‌زاده
مدرس حوزه علمیه قم
گزاره قطعی در آیات و روایات این است که اگر باطن انسان‌ها، ملت‌ها و امت‌ها تغییر کند، ظاهر زندگی آنها نیز تغییر می‌کند. در برخی آیات داریم که اگر تقوا پیشه کنید، درهای برکت را در آسمان و زمین روی شما باز می‌کنیم و برعکس، اگر انسان‌ها بدی پیشه کنند، برکات قطع می‌شوند. در مقیاس کوچک، وقتی در یک سازمان افراد به یکدیگر سوءظن پیدا کنند، کارآمدی کاهش پیدا می‌کند.
اما نماز باران حالت نمادین دارد. در آداب نماز باران خشوع و خضوع در برابر خداوند متعال مطرح است. در شرح حال برخی بزرگان آمده است که قبول نمی‌کردند نماز باران بخوانند. این تصور غلط است که باران با یک نماز سطحی محقق می‌شود. وقتی این شرایط برقرار شود، مطابق قاعده و سنت، خداوند درهای رحمت خود را به انواع مختلف باز می‌کند و فقط رحمت باران نیست.آنچه متناسب با حال و شرایط امروز جامعه است این است که ما در چند سال اخیر به تعبیر مقام معظم رهبری دچار حرام سیاسی شده‌ایم. دشمن توانسته برخی سنگرهای ما را فتح کند. حجاب در شهرهای ما نشان می‌دهد که نه‌تنها حرام سیاسی اتفاق می‌افتد بلکه حرف خدا هم روی زمین باقی می‌ماند. این اتفاق در گوشه و پستوی خانه‌ها نیست، بلکه علنی شده است. زمانی در خانه شرب خمر صورت می‌گیرد و زمانی در کف خیابان؛ اینها خیلی با یکدیگر فرق می‌کنند.
فراگیر شدن بی‌حجابی نیز فقط تقصیر خانم‌ها نیست. حضرت آقا در توصیف این خانم‌ها گفتند نوعا انسان‌های معنوی و اهل احیا هستند. به تعبیر من این بخش از خانم‌ها امام حسین(ع) را دوست دارند و اگر بدانند پشت سر ماجرا، آمریکا و اسرائیل است دست برمی‌دارند.
همه ملت در این ماجرا سهیم هستند، چه آنها که ترک فعل می‌کنند و چه آنها که قانون را اجرا نمی‌کنند؛ و همچنین آن کسانی که دودوتاچهارتای عقلی‌شان باعث می‌شود حکم خدا را زمین بگذارند. قانون 27نهاد و مجموعه را موظف کرده درباره حجاب اقداماتی صورت دهند و نمی‌دهند. فراگیر شدن معصیت خدا بسته شدن برکات آسمان را به همراه دارد. این قطعی آیات و روایات است.