میدان، جای نغمه فاخر و اندیشه‌مندانه نیست

نادر جعفری هفتخوانی؛ دکتری فرهنگ و ارتباطات و دانشیار دانشگاه

1-اینکه فضاهای عمومی شهری می‌توانند با طراحی و برنامه‌ریزی درست و بهنگام، افزایش تعاملات اجتماعی را به همراه داشته و موجب تقویت سرمایه اجتماعی و یکپارچگی جامعه باشند، در پژوهش‌های مختلف نشان داده شده است(ازجمله نک. به: [1]؛[2]؛[3])؛ اینکه میادین در شهرها نقشی مهم و تأثیرگذار در خوانش و ادراک فضاهای شهری دارند[2]؛ اینکه فضاهای عمومی شهرها از دیدگاه برنامه‌ریزی شهری در شکل‌گیری جامعه مدنی نقش جدی دارند[4]؛ اینکه محیط‌های اجتماع‌پذیر عمومی در سرزندگی شهروندان مؤثرند[5] و اینکه تعامل شهروندان با فضاهای عمومی و ارتباط شهروندان با یکدیگر در فضاهای عمومی، از الزامات زندگی شهری است[6] همگی گزاره‌هایی درست و قابل پذیرشند که در تکمیل همه آنها باید این را هم افزود که «بازشناسی کیفیت و ویژگی‌های این فضاهای شهری و هنجارهای اجتماعی-فرهنگی حاکم بر آنها نیز ضروری است.» ‌[6]
2- شاخص‌های فضاهای عمومی شهری عبارتند از: امنیت، تعاملات اجتماعی، جذابیت و زیبایی، اقتصادی، راحتی، دسترسی‌ و تنوع فعالیت‌ها[1]. طبیعتا این شاخص‌ها برای هریک از فضاهای عمومی شهری باید قابل انطباق باشند و طبیعتا برای کارویژه اصلی میدان آزادی هم چنین است. این میدان برای رهگذران، عابران پیاده، مسافران، گردشگران‌ و عموم مردم از یک‌سو و خودروهای گذری از سوی دیگر، فضایی‌ است امن، زمینه‌ساز تعامل‌های اجتماعی، دارای جذابیت و زیبایی، مصرف آن (گذر و توقف در آن) رایگان و راحت است، دسترسی به آن با وسایل نقلیه عمومی (اتوبوس، مترو و تاکسی) آسان است و معمولا نیز میزبان فعالیت‌های مختلفی ا‌ست. اما محور کلیدی در تمام این شاخص‌ها، پایبندی میدان به کارویژه‌های اصلی آن است: نقطه اتصال گذرگاهی میان شبکه راه‌های درون‌شهری، محل گذر و مکانی برای تعاملات و روابط اجتماعی میان‌فردی. طبیعی ا‌ست که برگزاری هر رویدادی در این میدان، در اولویت نخست‌ باید با ملاحظه تناسب‌ها و رعایت شاخص‌های پیش‌گفته به‌صورت حداکثری باشد.
3-واقعیت آن است که میدان آزادی در بخش غربی شهر جای گرفته و مسافرانی که از فرودگاه مهرآباد، پایانه مسافری غرب‌ و بزرگراه شهید لشکری (جاده مخصوص) به تهران وارد می‌شوند، به‌عنوان نخستین نماد شهری، با این میدان و بنای ویژه آن روبه‌رو می‌شوند. این میدان مرکز تجمع تاکسی‌ها، مسافربرها و اتوبوس‌های درون‌شهری به مقاصد متعدد و خطوط شهرستان به‌ویژه به سمت شمال و غرب کشور است. 
همچنین تجربه سال‌های اخیر شهرداری تهران در برگزاری مراسم آیینی محرم‌شهر در میدان آزادی نشان داده که این میدان، اگرچه ظرفیت فضایی لازم برای برگزاری رویدادهای فرهنگی و هنری را دارد ولی این ظرفیت به همان میزان که با رویدادهای متنوع، محدود و ترکیبی همراه با جابه‌جایی و تحرک قابل ملاحظه افراد‌ تناسب دارد، تاکنون برای برگزاری یک کنسرت موسیقی در حجم و اندازه بزرگ، به‌کار گرفته نشده و احتمال اینکه پیش از برگزاری، حین اجرا و پس از آن، با اختلال‌های فنی و ارتباطی همراه باشد، زیاد است. تجربه اجرای موسیقی علی قمصری در تیرماه در همین محل، مؤید این محدودیت‌ها بود.
4-نتیجه آنکه اجرای کنسرت‌های بزرگ موسیقی در فضای آزاد به همان اندازه که در ارتباط و پیوند شهروندان با یکدیگر و با هنرمندان، مؤثر است، نیازمند زیرساخت‌های متناسب و لازمی است که از سویی بتواند با حفظ کیفیت فنی و ایمنی، موجبات آرامش و رضایت خاطر مشتاقانی را فراهم آورد که با عشق و امید به دیدن هنرمندان محبوب خود می‌آیند و از سوی دیگر، دست برگزارکنندگان را برای طراحی، برنامه‌ریزی و اجرای بهتر رویداد باز بگذارد. به‌نظر می‌رسد میدان آزادی با همه ویژگی‌های متمایز و جذابی که دارد، برای میزبانی چنین رویداد هنری بزرگی که نیازمند سکوت و نظم جدی، ثبات و عدم‌جابه‌جایی، عدم‌ورود و خروج، محصور بودن و مانند اینهاست، چندان مناسب نباشد؛ به‌ویژه اینکه آن رویداد، میزبان هنرمند محبوبی چون همایون شجریان در یک کنسرت رایگان باشد.
5-البته این حق مردم است که بتوانند هنرمندان پرآوازه و محبوب خود را در چنین مکان‌هایی در دسترس ببینند ولی این را هم باید پذیرفت که احقاق این حق شهروندی، نیازمند فضایی متناسب‌تر برای این نوع از موسیقی‌ است که داعیه و دغدغه اندیشه‌ورزی دارد. ‌ای‌کاش، مسئولان فرهنگی شهرداری تهران‌ می‌توانستند به‌جای میدان آزادی(که چنین تجربه‌ای را تاکنون نداشته است) فضای عمومی باز، بزرگ‌ و متناسبی را برای میزبانی چنین رویدادی فراهم کنند تا این وعده شهردار تهران هم به اجرا درآید که: «اقدام ارزشمند جناب آقای شجریان، هنرمند گرانقدر کشورمان، برای شادی مردم و میهن ستودنی است. ایشان برای نشاط ملت هزینه داده‌اند... شهرداری تهران هم با تمام ظرفیت پای کار این رویداد و شادی مردم عزیز است»؛ شاید جایی مانند باغ کتاب تهران یا مجتمع فرهنگی تجاری رواق (در منطقه عباس‌آباد با وسعت 12هزار مترمربع)‌ ‌یا هر فضای عمومی دیگری در تهران، البته با جلب‌نظر و همراهی تیم اجرایی این هنرمند گرانقدر و یگانه بازمانده استاد شجریان بزرگ، خاک پای مردم ایران.

[1]. پاشایی کمالی و یلماز (1401) نقش کیفیت ویژگی‌های فضای شهری در تعیین نحوه استفاده از میدان‌ها در شهرهای معاصر، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی 1(11).
[2]. عبداللهی و شهدادپور (1402) بررسی شاخص‌های فضاهای عمومی شهری با تأکید بر افزایش تعاملات اجتماعی، جغرافیا و روابط انسانی 6(3).
[3]. رفیعیان و سیفایی (1384) فضاهای عمومی شهری؛ بازنگری و ارزیابی کیفی، هنرهای زیبا (23).
[4]. رهنمایی و اشرفی (1386) فضاهای عمومی شهر و نقش آن در شکل‌گیری جامعه مدنی از دیدگاه برنامه‌ریزی شهری، جغرافیا، 5(15).
[5]. میریان (1403) بررسی اثر محیط‌های اجتماع‌پذیر عمومی بر سرزندگی در بین افراد، مطالعات هنر و فرهنگ، 9(4).
[6]. تنکابنی و شهابیان (1397) بازشناسی هنجارهای اجتماعی و فرهنگی در فضاهای عمومی شهری تهران، برنامه‌ریزی رفاه و توسعه انسانی 9(35).