خروج از بحران

محمد قربانی-روزنامه‌نگار

نفرآباد، اسلام‌آباد، کن، گلابدره و... محلات پررونقی که با یک حکم تبدیل به ویرانه شدند؛ محله‌هایی که سال‌هاست به اصطلاح  فریز شدند تا بلکه روزی روزگاری مدیری یا مسئولی آستین همت بالا بزند و پروژه‌های مصوب را در این محورها پیاده کند؛ منجمد‌شدن محله‌ها به‌گونه‌ای که حتی اجازه تعمیر اساسی خانه‌ات را هم نداشته باشی، به‌مرور صدای اعتراض شهروندان را بلند کرد اما گوش شنوایی نبود و کم‌کم بیغوله‌هایی در سایه برج‌ها و ساختمان‌های بلندمرتبه محله‌های مجاور رشد کرد؛ مردمی که توانایی جابه‌جایی داشتند عطای بهبود محله در آینده‌ای مبهم را به لقایش بخشیدند و کوچ کردند و آنهایی هم که توانایی رفتن نداشتند، ماندند و روزها را به امید بهبودی وضعیت محله‌شان می‌شمردند. وضعیت برخی مناطق به همین منوال بود تا با روی کارآمدن مدیریت شهری ششم، روی دیگری از مدیریت شهری مشخص شد چراکه آنها معتقدند که باید از تمام ظرفیت‌های شهر برای بهبود زندگی مردم و تحول پایتخت استفاده کرد و سعی کردند تا مهم‌ترین چالش‌ پایتخت یعنی سکونت را با ابزار کمیسیون ماده۵حل کنند. استفاده از ابزار کمیسیون ماده۵در راستای بازکردن قفل ساخت‌وساز تهران و حل نگاه انقباضی که مدیران گذشته به شهر تهران تحمیل کرده بودند در دستور کار مدیران شهری دوره ششم قرار گرفت و آنها در بازدیدهای میدانی متوجه شدند که تنها خواسته اهالی محله‌هایی همچون گلابدره، کن، نفرآباد، اسلام‌آباد و.... حل مشکل بدمسکنی و کیفیت پایین مسکن‌هایشان در پی منجمدشدن محله بود. پس تغییر، بررسی و تصویب طرح تفصیلی در دستور کار قرار گرفت اما برخی از منتقدان که اتفاقا به‌دنبال سرمایه‌داری هستند و در زمان مدیریت خودشان بیشترین توجه را به شمال پایتخت اختصاص دادند و دست مردم عادی را از مصوبات این کمیسیون کوتاه کرده بودند، بلند شدند که چرا نشسته‌اید شهرداری در این دوره با فعال‌کردن ظرفیت کمیسیون ماده 5می‌خواهد درآمدزایی کند اما کمیسیون ماده‌5 در این دوره بنا دارد تا برای حل مشکلات شهروندان قدم بردارد.جای سؤال است که اساسا چرا باید محله‌ای 10یا 15سال فریز باشد و چه‌کسی به مدیران حق داده تا شرایطی را برای ساکنان فراهم کند که با انواع و اقسام مشکلات دست و پنجه نرم کنند تا شاید آقایان و خانم‌های مدیر یادشان بیاید که این محله مشکلاتی دارد؟ خوشبختانه در 2سال اخیر، طرح‌های موضعی برای محلات دارای بافت فرسوده ناکارآمد وضع شد که سید مهدی هدایت، مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران،‌در گفت‌و گو با همشهری به تشریح آن پرداخته است.

تصمیم برا نوسازی بافت‌های ناپایدار
 مدیرعامل سازمان نوسازی در تشریح نمونه‌هایی از طرح‌های موضعی محله‌های دارای بافت فرسوده ناکارآمد که در سال‌های 1401 و 1402در کمیسیون ماده 5 شهر تهران مصوب شده‌اند با اشاره به محله گلابدره گفت: گلابدره در منطقه یک واقع شده که 12هزار نفر در مساحتی حدود 38هکتار در این محله زندگی می‌کنند. این محله با چالش‌های خاصی همچون ساخت‌وسازهای غیراصولی در اراضی فاقد سند رسمی، پایین‌بودن سرانه‌های خدماتی، وجود بافت فرسوده و ناایمن، وجودفضاهای سبز و بازرهاشده، بی‌توجهی به ضوابط ساخت‌وساز درگسل‌شمالی شهر تهران و شکل‌گیری تراکمی مازاد برضوابط ساخت‌وساز مجاز، دست و پنجه نرم می‌کرد اما در این میان این محله ظرفیت‌های گردشگری همچون مسیر کوهنوردی، مسیر طبیعی و... داشت که مغفول مانده بود که در طرح موضعی گلابدره، تقویت هویت گردشگری محله با ساماندهی و توسعه اراضی سبز و باغات موجود همجوار با رودخانه گلابدره، ساماندهی حوزه‌های سکونت با به رسمیت‌شناختن حق سکونت ساکنان ضمن توجه به ضوابط ساخت‌وساز در حریم گسل و ویژگی‌های ژئوتکنیکی محدوده و هم‌افزایی اقتصادی و اجتماعی از طریق توسعه فعالیت‌های گردشگری و محلی مورد توجه قرار گرفته است.
او با اشاره به طرح موضعی دیگر در محدوده تپه سیمین‌قلعه با بیان اینکه این محدوده به مساحت حدود 15هکتار در محله دارآباد در منطقه یک شهرداری تهران واقع شده است،گفت: در این محدوده که طبق اسناد فرادست به‌عنوان فضای سبز و باز‌ تفرجگاهی پیش‌بینی شده بود، حدود 100قطعه مسکونی ریزدانه وجود دارد که به‌دلیل عدم‌امکان تخریب و نوسازی در سنوات گذشته، دچار تشدید فرسودگی شده بودند. در طرح موضعی ساماندهی اراضی تپه سیمین‌قلعه، ضمن پیش‌بینی سازوکار اجرایی توسعه فضای سبز و باز در محدوده و نیز تامین خدمات پشتیبان سکونت و گردشگری، امکان نوسازی بناهای ناپایدار موجود فراهم شد.

راه‌حل برای خروج اسلام‌آباد از بن‌بست
هدایت در مورد مصوبات کمیسیون ماده 5درباره محدوده اسلام‌آباد نیز با تأکید بر اینکه این محله در محدوده شمال شرقی منطقه دو و در سه محله سعادت‌آباد، دریا و شهرک‌قدس واقع شده است، گفت: 14درصد از مساحت این محدوده دارای مستحدثات بوده و 86درصد باقیمانده را فضاهای سبز و باز و حریم و بستر رودخانه تشکیل می‌دهد. این محدوده به‌دلیل پیچیدگی‌های مالکیتی، ساخت‌وساز بناها در حریم رودخانه، تبدیل به بن‌بست و جداافتادگی از بافت‌های مسکونی پیرامون شده بود که در طرح موضعی اسلام‌آباد از طریق ایجاد و تثبیت قلمرو عمومی در محدوده رودخانه اوین – درکه، تثبیت سکونت ساکنان موجود بدون الزام به تثبیت مالکیت، توسعه گردشگری، طراحی اقلیمی و ایجاد یکپارچگی در سیمای اکولوژیک شهری پیش‌بینی شد.
وی ادامه داد: با این وضعیت سعی کرده‌ایم در طرح جدید فعالیت‌های فرامنطقه‌ای متناسب با ویژگی‌های گردشگری محدوده، ایجاد اشتغال پایدار برای ساکنان و درآمد پایدار برای شهرداری و ارتقا و توسعه شبکه معابر با رویکرد پیاده‌مداری تعریف کنیم که  برای نخستین‌‌بار اقدامات در محدوده اسلام‌آباد با محوریت به رسمیت‌شناختن حق سکونت (به جای حذف آن) در ساماندهی محدوده و تسریع و تسهیل فرایند نوسازی در آن پیگیری شده است.

زندگی خانوارهای پرجمعیت در واحدهای مسکونی کوچک!
هدایت در مورد محدوده فرحزاد نیز با تأکید بر اینکه این محدوده با مساحت 211 هکتار در منطقه 2 قرار گرفته است، گفت: محدوده فرحزاد با چالش‌ها و کاستی‌های متعددی مواجه بود که از مهم‌ترین آنها می‌توان از محدودیت‌های قانونی مصوب برای ساخت‌وساز حداکثر 3طبقه روی زمین، مسائل حقوقی و معارضان مالکیتی، ریزدانگی و تفکیک‌های غیرمجاز که بعضاً موجب استقرار تعداد خانوارهای زیاد در واحدهای مسکونی کوچک شده است، نام برد.
وی با بیان اینکه مسائل و مشکلات این محله با فرسودگی بناها و کیفیت نامناسب ساخت آنها تشدیدشده بود افزود: طرح موضعی فرحزاد به‌دنبال شکستن قفل‎شدگی اجتماعی و نهادی برای تحقق توسعه‎ پایدار در محله فرحزاد است. احیا و توسعه سیستماتیک منطبق بر توان اکولوژیک و ظرفیت‌های محیط‌زیست با هدف ارتقای زیست‌پذیری، توجه توامان به حقوق عمومی و حقوق ساکنان بافت ارزشمند محله فرحزاد با مرکزیت هسته تاریخی مورد توجه قرار گرفت.

پیچیدگی مالکیتی خانه‌ها و نبود انگیزه اقتصادی برای ساخت‌وساز
مدیرعامل سازمان نوسازی شهرداری تهران یکی دیگر از طرح‌های موضعی که در کمیسیون ماده 5 مورد بررسی قرار گرفت،  را محدوده ده‌ونک با مساحتی معادل 58هکتار در منطقه 3 دانست و گفت: این محدوده به‌دلیل ‌نفوذناپذیری، شکل‌گیری روی ساختار ارگانیک روستایی، پیچیدگی‌های حقوقی و مالکیتی، دسترسی نامناسب به خدمات پشتیبان سکونت و کند بودن روند نوسازی محدوده به واسطه پیچیدگی‌های مالکیتی و نبود انگیزه اقتصادی نسبت به محدوده پیرامونی خود مهجور مانده است.
وی ادامه داد: در طرح موضعی محدوده ده‌ونک سعی شد که با به‌رسمیت‌شناختن سکونت تمامی ساکنان موجود و تثبیت ماهیت سکونتی محدوده، حفظ و احیای باغات و فضاهای سبز، افزایش نفوذپذیری، تامین خدمات پشتیبان سکونت و تقویت ارتباط محدوده با غرب بزرگراه شهید چمران و تبدیل فضای بی‌دفاع حاشیه بزرگراه به فضای سبز بتوانیم در راستای  ساماندهی محدوده ده‌ونک و تسهیل نوسازی بناهای ناپایدار و حل و فصل مشکلات حقوقی، اقدام کنیم.

هم‌افزایی فرهنگی از طریق توسعه گردشگری
وی محله حصارک در منطقه 5 را یکی دیگر از محله‌های هدف عنوان کرد و گفت: این محله دارای مساحت حدود 66هکتار و جمعیت حدود 7200نفر است که از مهم‌ترین مسائل و چالش‌های محله حصارک، می‌توان به مشکلات ثبتی- حقوقی و نبود اسناد مالکیت رسمی خصوصا در بخش‌های شمالی محله، ناکارآمدی ضوابط طرح تفصیلی که سبب کندی فرایند صدور پروانه ساختمانی شده بود، گسست کالبدی و اجتماعی محله از شهر، استقرار محله روی حریم گسل اصلی شهر تهران، کمبود خدمات پشتیبان سکونت مانند فضای سبز، پارکینگ، تره‌بار و... اشاره کرد که در طرح موضعی محله حصارک، تقویت همپیوندی محله با بافت پیرامون، تقویت هویت گردشگری محله، ساماندهی حوزه‌های سکونت و ایجاد امکان نوسازی قطعات و هم‌افزایی اقتصادی و اجتماعی از طریق توسعه فعالیت‌های گردشگری مورد توجه قرار گرفته است.

وضعیت حیاتی و بحرانی کن
هدایت در مورد اقدامات انجام‌گرفته در محله کن در منطقه‌5 نیز با تأکید بر اینکه جمعیت محله طبق سرشماری سال 1395حدود 17736 نفر است، گفت: حوزه مداخله طرح موضعی محله کن به مساحت حدود 75/9هکتار، شامل 2861 قطعه است. در ارتباط با محدوده بافت محله کن، آنچه حائز اهمیت است، اینکه شرایط حیاتی و بحرانی این محدوده از منظر فرسایش بافت ارزشمند روستایی و ساخت‌وسازهای ناهمگون با معابر ارگانیک آن و همچنین تغییرات اجتماعی، ناشی از مهاجرت اهالی بومی از بافت است.
وی ادامه داد: ‌استقبال نکردن اهالی به‌دلیل نبود صرفه اقتصادی ساخت بنا در حداکثر سه طبقه، طبق ضوابط و مقررات طرح تفصیلی ملاک‌عمل، مانع از به جریان افتادن فرایند نوسازی و تشدید فرسودگی بافت شد. با پیگیری مستمر نمایندگان اهالی محله و افزایش مطالبات عمومی، بازنگری طرح تفصیلی ملاک‌عمل با عنوان طرح «بازآفرینی بافت ارزشمند روستایی کن» در قالب برنامه‌ریزی مشارکتی با برگزاری جلسات متعدد و اخذ نظرات اهالی و مسئولان و مدیران شهری، از سال 1401در دستور کار دفتر توسعه محله کن قرار گرفت و طرح بازنگری در تیرماه سال‌جاری به تصویب کمیسیون ماده5شهر تهران رسید. رویکرد کلی طرح «بازآفرینی بافت ارزشمند روستایی کن» این است که ضمن اعطای بسته تراکم تشویقی بافت فرسوده متناسب با ساختار کالبدی و ارگانیک محله و هدایت نحوه تجمیع و نوسازی قطعات جهت دستیابی به الگوی بهینه تجمیع، تدابیری جهت تامین مسکن معوض برای ساکنان واقع در محدوده طرح  اتخاذ شود. که به دلایل مختلف از جمله قرارگیری ملک در طرح تعریض یا بازگشایی معابر یا نبودامکان تجمیع ملک با پلاک‌های همجوار، امکان تخریب و نوسازی نخواهد داشت.

نمود معماری ایرانی- اسلامی در محله نفرآباد
مدیرعامل سازمان نوسازی شهرداری تهران در مورد اقدامات کمیسیون ماده‌5 در محله نفرآباد (محله مسکونی مجاور حرم حضرت عبدالعظیم(ع)) گفت: این محدوده مساحتی حدود 13 هکتار دارد و در منطقه 20 واقع شده که در کمیسیون ماده 5 پروژه برنامه‌ریزی، طراحی و معماری برگرفته از الگوی مسکن ایرانی-اسلامی در راستای چشم‌انداز طرح جامع مبنی بر سامان یافتن و هویت تاریخی محلات مسکونی ری تعریف شده است. وی افزود: نفرآباد یکی از محلات کهن ری و دارای هویت تاریخی با قدمت 400سال و دارای خانه‌های ارزشمند بود که حتی پس از تخریب‌های گسترده نیز دارای ارزش تشخیص داده شده‌اند. این پروژه هم جهت با راهبردهای طرح جامع مبنی بر احیا و تقویت هویت‌های بارز محلی، ساماندهی محلات مسکونی و بافت‌های مسئله‌دار، حفظ و احیای پهنه‌های تاریخی و پهنه‌های ارزشمند مسکونی، ساماندهی بافت اطراف حرم و تقویت و احیا معماری ایرانی- اسلامی در محدوده، تعریف و اجرا شده است.