زلزله‌های دوگانه فین بندرعباس و مدیریت بحران

مهدی زارع؛ استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی

زلزله‌های دوگانه در حدود 20کیلومتری شرق فین در شمال بندرعباس اولی با بزرگای 6ریشتر در ساعت 15:37و دومی یک دقیقه بعد در ساعت15:38با بزرگای 6.3ریشتر رخ داد. زلزله‌ها در روشنایی بعدازظهر و پهنه‌های کانونی‌شان در محلی بدون سکنه در شمال کوه گنو در حدود 47کیلومتری شمال بندرعباس واقع بود. همین مسئله موجب شد میزان خسارت‌های جانی محدود باشد و فقط یک کشته در بندرعباس آن هم به‌دلیل سقوط تیر چراغ برق گزارش شود. مصدومان نیز که بیش از 90نفر شدند، عمدتا به‌دلیل به زیر دست و پا رفتن حین فرار بودند. زلزله‌های دوگانه یادشده یا اولی پیش‌لرزه و دومی لرزه اصلی بود یا اینکه این دو رخداد زمین‌لرزه‌هایی پی‌در‌پی در 2قطعه گسل مجاور هم بود که بعد از گسیختگی در اولی، قطعه گسل دوم تحریک و یک دقیقه بعد گسیخته شده و زمین‌لرزه بزرگ‌تری را موجب شده است؛ این موضوع همچنان در حال بررسی است. زلزله‌های بندرعباس و پس‌لرزه‌های آن که تا ساعت17عصر روز دوشنبه 24-8-1400 تعداد آنها به 250رخداد با بزرگای بیش از 2.5ریشتر رسید با فاصله حدود 60کیلومتری از ساحل تنگه هرمز رخ داد. بنابراین این رخداد‌ها را نمی‌توان با وقوع سونامی مرتبط دانست. هر دو زمین‌لرزه با بزرگای بیش از 6 ریشتر سازوکاری فشاری با گسلشی با راستای شرقی-غربی - به‌احتمال گسل فین - داشته‌اند. زمین‌لرزه‌های یادشده با وقوع زمین‌لغزش‌های متعدد نیز همراه شدند که البته طبیعی است، زیرا کانون زلزله‌ها در کوه‌های شمال بندرعباس واقع بودند.
در زلزله‌های 23آبان 98شمال بندرعباس گزارش‌های اولیه رخداد در کشور با ابهام و اشکالات چندی همراه بود. ابتدا اعلام شد زلزله در بندرلافت در جزیره قشم رخ داده است و بزرگای زلزله اول نیز 6.4ریشتر و بزرگای زلزله دوم نیز در نیم ساعت اول نامعلوم و ژرفای این دو زلزله نیز ابتدا 18کیلومتر اعلام شد. این نکته‌ها در ساعت اولیه رخداد موجب شد مدیران اورژانس و هلال‌احمر به تمرکز نیروهای خود در جزیره قشم و محلی بین لافت و درگهان بپردازند که منجر به اتلاف زمان طلایی بعد از رخداد زلزله شد. اعلام ژرفای 18کیلومتر هم موجب شد تا بعضی مدیران محلی آن را نشانه عمیق بودن نسبی زمین‌لرزه و بدون آسیب زیاد بودن آن بگیرند. البته بعد از یک ساعت محل کانون زمین‌لرزه را به شمال بندرعباس اصلاح کردند و ژرفای هر دو رخداد را نیز 15کیلومتر اعلام کردند. این در حالی است که از حدود 6دقیقه بعد از رخداد زمین‌لرزه اول، بزرگای آنکه 6‌ریشتر بود و محل آن در نزدیکی فین بندرعباس کاملا مشخص بود و نیازی به بررسی‌های گسترده بعدی نداشت. مراکز بین‌المللی زلزله‌شناسی نیز همین مشخصات را در کمتر از 10دقیقه برای هر دو زلزله اعلام کردند و در خروجی‌های اطلاع‌رسانی خود برای کاربران خود در سراسر جهان ازجمله ایران قرار دادند. به هر حال این زلزله‌ها از نظر بزرگا (6‌و 6.3) قابل مقایسه با زلزله بم (5دی‌ماه 82با بزرگای 6.5و ژرفای 8کیلومتر) بود. به‌ویژه آنکه این رخدادها به‌ترتیب در ژرفای 10و 12کیلومتری (نزدیک به ژرفای زلزله بم) نیز رخ دادند. مشکل در زلزله بم (پر تلفات‌ترین زلزله قرن اخیر ایران) آن بود که کانون زلزله بم درست در شهر بم بود که در شب زلزله جمعیتی بیش از 90هزار نفر در آن ساکن بودند.
بیشتر تلفات و خرابی‌های زلزله بم نیز در پهنه‌ای به اندازه‌ 10کیلومتر فاصله از کانون زلزله بم رخ داد. ولی در زلزله‌های 23آبان 1400فین، این پهنه خوشبختانه خالی از سکنه بود. اینجاست که مدیریت بحران در زلزله فین 1400با واقع‌گرایی باید با تحلیل درست داده‌ها به ساماندهی و هماهنگی بین نهادهای مسئول (مانند اورژانس و هلال احمر و...) بپردازد. بعضی مسئولان در این مورد تلفات و خسارت‌های محدود زلزله‌های فین را به کیفیت مدیریت خود و البته پیشرفت‌ها و موفقیت در اعمال مقررات و ضوابط مربوط کردند که برقراری این ارتباط دقیق و منصفانه نیست و چه بسا موجب پوشاندن نقاط ضعف و چشم‌پوشی از آسیب‌پذیری‌های همچنان موجود در جامعه ایران در برابر خطر و ریسک زلزله شود.