سال آتش و خون

حسنا مرادی  

سال1360، سال دشواری برای مردم ایران بود. اتفاقاتی مانند ترور بسیاری از مسئولین کشور، فرار رئیس‎‌‎جمهور و جنگ تحمیلی هر روز کشور را با یک بحران جدید روبه‎‌‎رو می‎‌‎کرد. کم‎‌‎کم با گذشتن چندین ‎‌‎ماه از شروع جنگ تحمیلی مشخص شد که این جنگ به این زودی‎‌‎ها تمام نمی‎‌‎شود. همین شد که ادبیات جنگ که سال قبل جوانه‎‌‎های بی‎‌‎رمقی زده بود، به مرور شروع به قوت گرفتن کرد و به مرور زمان حتی زیرژانرهای مختلفی هم در ادامه این ژانر شکل گرفتند. بیشتر آثار سال‎‌‎های ابتدایی جنگ، شرح مواجهه مردم عادی با جنگ و تبعات آن بود. مردمی که شهرشان اشغال شده بود، مردمی که خانه‎‌‎شان خراب شده بود، مردمی که عزیزانشان راهی جنگ شده بودند، همه از قهرمانان داستان‎‌‎های اولیه این ژانر بودند و کمتر داستانی به تجربه یک مدافع وطن می‎‌‎پرداخت.
در داستان‎‌‎های روزهای ابتدایی تولد ژانر ادبیات جنگ، خرمشهر نقشی اساسی داشت. سقوط خرمشهر و اشغال آن به وسیله رژیم بعثی صدام، قلب‎‌‎های بسیاری از ایرانی‎‌‎ها را به درد آورده بود. «آخرین نگاه از پل خرمشهر» از ناصر مؤذن و «روزهای مقاومت در خرمشهر» نوشته پرویز مسجدی از نخستین داستان‎‌‎هایی بودند که در مورد خرمشهر چاپ شدند. این آثار که از نظر ادبی نثر ضعیفی داشتند، بیشتر حاصل کنشگری نویسندگانشان نسبت به دنیای اطرافشان بودند. مجموعه‎‌‎داستان «شعله‏‎‌‎های آتش در میان قیرخانه» از بهار محمد هم داستان دیگری بود که مقاومت کارگرهای پالایشگاه آبادان در برابر بمباران‎‌‎ها و خطرات ناشی از جنگ را روایت می‎‌‎کرد. مجموعه‎‌‎داستان «دو چشم بی‎‌‎سو» از محسن مخملباف، «دعای مرغ آمین» از سیروس طاهباز، «شش تابلو» از عبدالحی شماسی و «اسماعیل، اسماعیل» اثر محمود گلابدره‎‌‎ای هم داستان‎‌‎هایی بودند که زمینه وقوع اتفاقاتشان، جنگ تحمیلی بود و نشان از تلاش نویسندگانشان برای ثبت اتفاقاتی که بر مردم ایران می‎‌‎رفت، داشتند. داستان «آفتاب در سیاهی جنگ گم می‎‌‎شود» نوشته اصغر عبداللهی اثری با درونمایه متفاوت در ژانر ادبیات جنگ بود. این کتاب که ماجرای زندگی آوارگان و جنگ‎‌‎زدگان را روایت می‎‌‎کرد، نثری سخت و گزارشی و به دور از پرداخت انسانی داشت و به دل نمی‎‌‎نشست. تولد ادبیات جنگ، خیلی زود شکل گرفتن ادبیات ضدجنگ را در پی داشت. قاضی ربیحاوی که سال قبل نخستین داستان ادبیات جنگ را نوشته بود و از روزهای ابتدایی جنگ گزارش داده بود، این بار با مجموعه‎‌‎داستان «خاطرات یک سرباز» اثری ضدجنگ را روانه بازار نشر کرد. داستان‎‌‎های خاطرات یک سرباز، از زبان سربازی روایت می‎‌‎شدند که برایش فرقی نداشت در ایران جمهوری اسلامی سر کار باشد یا رژیم شاهنشاهی.