قدیمی‌ترین دست‌ساخته‌های بشر با قدمت یک میلیون سال در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود
ساطور و تبر انسان‌های اولیه
پرنیان سلطانی
موزه ایران باستان یا همان موزه ملی ایران، بخشی به نام پارینه‌سنگی دارد که در آن دست‌ساخته‌های بشر از عصر سنگ را به نمایش گذاشته است؛ عصری که در آن انسان‌های اولیه با برش‌دادن سنگ‌ها برای خودشان ابزار زندگی و جنگ‌افزار می‌ساختند. اشیای به‌نمایش درآمده در این بخش، قطعه‌سنگ‌هایی سفت و سخت هستند که به گفته باستان‌شناسان قدمتی از 200هزار تا یک میلیون سال دارند و درواقع قدیمی‌ترین دست‌ساخته‌های بشر به‌حساب می‌آیند! این ابزارهای سنگی باقیمانده از دوره پارینه‌سنگی، برای انسان‌های نخستین حکم تبر و ساطور را داشتند و مردمان عصر سنگ از آنها برای شکستن و بریدن چوب، استخوان و... استفاده می‌کردند! اگر می‌خواهید اطلاعات بیشتری درباره این ابزارهای سنگی چند صدهزار ساله به دست آورید، مثلا بدانید انسان اولیه چطور از یک قطعه سنگ برای خودش ابزاری کارآمد می‌ساخته؟ جنس این قطعه سنگ‌ها از چیست؟ کجا کشف شده‌اند و چه ویژگی‌هایی دارند؟ همراه ما به موزه ایران باستان بیایید.
قدمتی چند صدهزار ساله
در میان دست‌ساخته‌های به‌نمایش درآمده در موزه ایران باستان، ابزارهای سنگی‌ای به چشم می‌خورند که بیش از یک میلیون سال قدمت دارند. به‌عنوان مثال سنگ کوارتزی که از حوزه رودخانه کشَف‌رود در شرق مشهد به‌دست آمده، یک‌میلیون ساله است! از عمر جدیدترین ابزارهای سنگی مربوط به عصر پارینه‌سنگی قدیم هم دست‌کم 200هزار سال می‌گذرد!
سنگ‌هایی از جنس کوارتز و آذرین
جنس سنگ‌هایی که در موزه ملی ایران به‌عنوان نخستین دست‌ساخته‌های بشر به‌نمایش درآمده، عمدتا آذرین و کوارتز است؛ سنگ‌هایی سخت که از دیرباز در پوسته زمین وجود داشته و بهترین ماده خام و در دسترس برای انسان‌های دوره پارینه‌سنگی به‌حساب می‌آمده. سنگ‌های آذرین معمولا حاصل انجماد مواد مذابی هستند که یا در فرایند آتشفشانی از دهانه آتشفشان بیرون ریخته‌اند و یا در داخل کوه‌های آتشفشان مانده و آهسته‌آهسته سرد شده‌اند. کوارتز هم سنگی بلوری و شفاف است که در برابر حرارت و هوازدگی از خود سختی و مقاومت بسیار زیادی نشان می‌دهد. اینطور که محققان و زبان‌شناسان می‌گویند ریشه کوارتز از واژه‌های آلمانی و یونانی و به معنای عبارت‌های «یخ» و «سخت» به‌دست آمده است.
یادگار ابزارهای سنگی بر بقایای استخوانی حیوانات
جالب است بدانید پژوهشگران کاربرد اشیای انسان‌ساز ابتدایی را از روی بقایای استخوانی حیوانات متوجه شده‌اند. به این ترتیب که انسان‌ها با این ابزارها، استخوان حیوانات را شکسته و پوست و گوشت‌شان را می‌بریدند. بعد همین استخوان‌هایی که از آن روزگار به عصر ما رسیده، روایتگر این موضوع شده‌اند که بشر اولیه چطور از ابزارهایش استفاده کرده است.
کشف ابزارهای سنگی در مکان‌های باستانی ایران
و اما بشنوید از محل کشف کهن‌ترین دست‌ساخته‌های انسان در ایران. نقل است که انسان‌های دوره پارینه‌سنگی بیشتر در حاشیه رودخانه‌ها ساکن می‌شدند یا به شکار می‌پرداختند، چون هم به آب دسترسی داشتند و هم برای ساخت ابزارهای سنگی می‌توانستند از قلوه‌سنگ‌های موجود در حاشیه رودخانه‌ها استفاده کنند، برای همین، این ابزارهای سنگی که بی‌شک نخستین و قدیمی‌ترین اشیای ساخته‌شده به‌دست بشر به‌حساب می‌آیند، بیشتر در حاشیه رودخانه‌ها کشف شده‌اند. مکان‌های باستانی «کشَف‌رود» در خراسان، «گنج‌پَر» و «غار دربَند» در گیلان، «شیوه‌تو» در مهاباد و «لادیز» در سیستان و بلوچستان، ازجمله مکان‌هایی هستند که باستان‌شناسان توانسته‌اند این ابزارهای سنگی را کشف کنند.
حضور بشر در ایران
باستان‌شناسان براساس مطالعات انجام‌شده روی بقایای استخوانی کشف‌شده در شرق آفریقا، عمر تقریبی بشر روی کره زمین را بالغ بر 4میلیون سال تخمین زده‌اند. این در حالی است که ابزارهای سنگی به‌دست آمده از «کشَف رود» خراسان نشان می‌دهد که حضور انسان در ایران از حدود یک میلیون سال آغاز شده است.
چرا عصر سنگ؟
همانطور که همه ما می‌دانیم، انسان‌های اولیه درون غارها زندگی کرده و مانند حیوانات از راه شکار و خوردن میوه‌ها و گیاهان، غذای خودشان را تامین می‌کردند و به همین دلیل بشر ابتدایی برای حفاظت از خود، شکار حیوانات و ساختن پناهگاه، نیاز به ابزار داشت. در روزگاری که هنوز از کاربردهای چوب و فلز چیزی نمی‌دانست، «سنگ» بهترین و در دسترس‌ترین ماده خام موجود برای تهیه ابزار بود. انسان‌های نخستین به مرور یاد گرفتند که سنگ‌ها را با تکنیک‌های خاص خودشان بشکنند و با مهارت آنها را تراش دهند تا بتوانند از آنها برای مصارف مورد نیازشان استفاده کنند، به همین دلیل تاریخ آن دوره پر از ابزارهای سنگی‌ای است که نسل نخستین بشر از آنها برای پیشبرد زندگی‌اش استفاده می‌کرد. باستان‌شناسان روی دوران ابتدایی حضور انسان بر کره زمین، نام عصرسنگ یا پارینه‌سنگی را گذاشته‌اند.
پایان پارینه‌سنگی
پژوهشگران و باستان‌شناسان، دوران پارینه‌سنگی را به 3دوره قدیم، میانه و جدید تقسیم کرده‌اند. پارینه‌سنگی قدیم از ابتدای زیست بشر روی کره زمین تا حدود 200هزار سال پیش بوده، پارینه‌سنگی میانه به 200هزار سال قبل تا حدود 40هزار سال پیش اطلاق می‌شود و پارینه‌سنگی جدید محدوده 40هزار تا 20هزار سال قبل را دربر می‌گیرد. درنهایت پارینه‌سنگی حدود 18هزار سال پیش به پایان رسید و از آن زمان بشر پا به دوران فراپارینه‌سنگی گذاشت.
«اُلدُوان» و «آشولی»؛ تکنیک‌های ساخت
اما اگر می‌خواهید بدانید بشر نخستین با چه تکنیک‌هایی برای خودش ابزارهای سنگی می‌ساخت، باید بگوییم که براساس تحقیقات کهن، 2روش اُلدُوان و آشولی، تکنیک‌های ساخت ابزارهای سنگی بودند. روش اُلدُوان به این صورت بود که آدم‌ها قلوه‌سنگی را بر لبه سنگ دیگری می‌کوبیدند و تراشه‌هایی با لبه تیز از آن جدا می‌کردند که این تراشه‌ها برای بریدن مورد استفاده قرار می‌گرفت. قطعه‌سنگ‌های جدا‌شده را «تراشه» می‌گفتند و سنگ اصلی هم «سنگ مادر» نام داشت که به آن «ساطور» هم گفته می‌شد و کارش خردکردن مواد دیگر بود. در روش آشولی هم ابزارهای سنگی 2رویه‌ای ساخته می‌شد که دوطرف آن تیز بود و انسان از آنها به‌عنوان تبر استفاده می‌کرد. شکستن چوب و استخوان حیوانات ازجمله کاربردهای ابزارهایی بود که با روش آشولی ساخته می‌شد.
غنی‌ترین موزه جهان با میراث ایرانی
برای دیدن نخستین دست‌ساخته‌های بشر در ایران که عمرشان از 200هزار تا یک‌میلیون سال متغیر است باید به موزه ملی ایران بروید؛ موزه‌ای که با وجود داشتن 300هزار شیء از دوران پارینه‌سنگی تا دوران متاخر اسلامی، غنی‌ترین موزه جهان از نظر میراث باستانی ایران به‌شمار می‌رود. این موزه که همچنین عناوین بزرگ‌ترین، مهم‌ترین و قدیمی‌ترین موزه کشور را هم یدک می‌کشد، در سال 1316خورشیدی گشایش یافته و هم‌اکنون شامل 2موزه «ایران باستان» و «باستان‌شناسی و هنر اسلامی» است. اگر قصد دارید به همین زودی‌ها سری به این موزه منحصربهفرد بزنید، بد نیست بدانید که خود ساختمان موزه ایران باستان از 2مجموعه دیگر با نام‌های «پیش از تاریخ ایران» و «دوران تاریخی» شکل گرفته که اولی نمایش آثار دوران پارینه‌سنگی قدیم تا اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد را برعهده دارد و دومی مربوط به نمایش آثاری است که از اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد تا پایان دوران ساسانی به‌دست آمده‌اند. برای بازدید از غنی‌ترین موزه جهان از نظر میراث باستانی ایران می‌توانید همه روزه از ساعت 9 تا 19 به خیابان امام‌خمینی(ره)، ابتدای خیابان سی‌تیر، خیابان پروفسور رولن، شماره یک مراجعه کنید. راستی تا یادمان نرفته این نکته را هم اضافه کنیم که با مراجعه به سایت irannationalmuseum.ir می‌توانید به‌صورت مجازی از این موزه دیدن کنید.
کتاب خواندنی
اگر جزو آن دسته از افرادی هستید که دیدن چند قطعه ابزار سنگی مربوط به دوران پارینه‌سنگی کنجکاوتان کرده که بیشتر درباره چگونگی زندگی آدم‌ها در آن دوره بدانید، حتما کتاب« ایران از پارینه‌سنگی تا پایان ساسانی» را تهیه کنید و بخوانید. این کتاب که اثری از ماندانا کرمی است، به روایت موزه ملی ایران تهیه شده و در زمستان سال 1390 به همت نشر پازینه به چاپ رسیده است.
نگاهی به دوران پیش از تاریخ که از زمان حضور بشر در ایران
تا پیش از روی کار آمدن سلسله هخامنشیان ادامه داشت
از پارینه‌سنگی تا عصر مفرغ و آهن
بیشتر اطلاعات همه ما از تاریخ ایران، مربوط به شکل‌گیری تمدن در کشورمان است که تاریخ‌شناسان آغاز آن را تاسیس سلسله هخامنشیان می‌دانند. اما تا پیش از روی کار آمدن کورش کبیر و ورود ایرانی‌ها به عصر جدید، بشر در دوران پیش از تاریخ می‌زیسته و از عصر سنگ قدم‌به‌قدم به عصر نوسنگی، مس و سنگ، مفرغ و آهن آمده و با کشفیات و ابداعات بی‌نظیر خود، زمینه زندگی مدرن امروز را فراهم کرده است. در این گزارش کوتاه نگاهی به دوران پیش از تاریخ انداخته‌ایم که از حدود یک میلیون سال پیش آغاز شده و تا سال559 پیش از میلاد و روی کار‌آمدن نخستین سلسله شاهنشاهی ایران ادامه داشته است. شما هم اگر می‌خواهید بیشتر درباره این عصر هیجان‌انگیز در تاریخ کشورمان بدانید، می‌توانید با قدم زدن در موزه ایران باستان و دیدن یادگاری‌های دوران پیش از تاریخ، برای چند لحظه هم که شده حضور در دوران ابتدایی حیات بشر در ایران را تجربه کنید. آثار به‌نمایش درآمده از عصر سنگ تا عصر آهن در این موزه منحصربهفرد کمک‌تان می‌کند تا تصویر بهتری از آن روز و روزگار داشته باشید.
پارینه‌سنگی قدیم
دوران پارینه‌سنگی قدیم دورانی است که انسان اولیه در غارها زندگی می‌کرد و برای یافتن غذا، دست به شکار حیوانات می‌زد یا از میوه‌ها و گیاهان به‌صورت خام استفاده می‌کرد. در دوران پارینه‌سنگی قدیم که تاریخ‌شناسان عمر آن را بیش از یک‌میلیون سال پیش تخمین زده‌اند، بشر یاد گرفت با سنگ برای خودش ابزارهای کارآمد بسازد؛ ابزارهایی که کاربرد آنها از خرد کردن و شکستن استخوان گرفته تا بریدن گوشت و پوست حیوانات شکار‌شده و تراش چوب گسترده بود.
پارینه‌سنگی میانی
دوران پارینه‌سنگی میانی، دومین دوره پارینه‌سنگی است که باستان‌شناسان آن را آغازگر زندگی انسان مدرن اولیه می‌نامند. در این دوران که از 200هزار سال پیش تا 40هزار سال پیش ادامه داشته، ابزارهای سنگی پیشرفت فوق‌العاده‌ای داشتند. ابزارهای یافت‌شده از سنگ چخماق و بقایای سنگواره جانوران از آن روز و روزگار که در غارها و پناهگاه‌های انسان‌های اولیه کشف شده، نشان از جهش ابزارهای سنگی بشر در دوران پارینه‌سنگی میانی دارد.
پارینه‌سنگی جدید
پارینه‌سنگی جدید از 40هزار سال پیش شروع شده و 18هزار سال پیش به پایان رسیده است. این دوران را دوره ورود انسان هوشمند امروزی نامگذاری کرده‌اند که از مهم‌ترین ویژگی‌های آن می‌توان به ساخت ابزارهای سنگی از تیغه و زیرتیغه اشاره کرد. همچنین در این دوران بشر متوجه نقش زیبایی و تزئین اشیا در زندگی شد و استفاده از ابزارهای استخوانی و تزئینات شخصی مانند آویز صدفی، دندان حیوانات و همچنین گِل اُخرا به‌عنوان ماده رنگی متداول شد.
فراپارینه‌سنگی
عصر فراپارینه‌سنگی پایان‌بخش دوران پارینه‌سنگی به‌حساب می‌آید که در آن انسان‌های پیش از تاریخ متوجه اهمیت ذخیره‌سازی مواد خوراکی شدند. تغییر در رژیم غذایی بشر و روی آوردن انسان به شکار حیوانات کوچک‌تر، ماهیگیری و گردآوری غلات، از مهم‌ترین اتفاقات این عصر بود؛ ضمن اینکه در این دوران که از 18هزار سال پیش آغاز شد و حدود 12هزار سال پیش با اتمام عصر یخبندان به پایان رسید، انسان‌ها به ابداع ابزارهای ترکیبی پرداختند و به استفاده از سنگِ ساب روی آوردند.
نوسنگی
دوران نوسنگی که درواقع آغازگر روستانشینی است، خودش به 2دوره نوسنگی بدون سفال و نوسنگی با سفال تقسیم می‌شود. در دوران نوسنگی بدون سفال که مورخان آن را 12هزار سال تا 9هزار سال پیش از میلاد می‌دانند و دوران نوسنگی با سفال که عمر آن از 9هزار تا 4هزار و 500سال پیش از میلاد است، بشر به اهلی‌کردن دام و کشاورزی پرداخت. یکی دیگر از ویژگی‌های اصلی این دوره هم تولید ظروف سنگی و سفالی است.
عصر مس و سنگ
پایان دوران نوسنگی، با ظهور عصر مس و سنگ همراه بود. این دوره تقریبا هزارساله که از آن به روستانشینی میانه و جدید هم تعبیر می‌شود، عصری است که در آن تحولات گسترده‌ای در اقتصاد، اجتماع و فناوری رخ داد، تا جایی که انسان در این دوران چرخ سفالگری و کوره‌های پیشرفته پخت سفال ساخت و در ساخت ابزار از مس بهره گرفت. همچنین ساخت مُهر که درواقع نشان‌دهنده پیدایش مالکیت خصوصی است در این دوران اتفاق افتاد.
عصر مفرغ
عصر مفرغ را که از 3هزار تا هزارو500سال پیش از میلاد دانسته‌اند، آغازگر دوران تاریخی‌ای است که مهم‌ترین دستاورد آن استفاده گسترده از آلیاژ مفرغ (آمیزه‌ای از مس و قلع) و همزمان با آن برداشتن نخستین گام‌ها برای تشکیل حکومت است. تولید دست‌آفریده‌های مفرغی مانند ظرف، جنگ‌افزار، زین و یراق اسب، پیکره‌های انسانی و جانوری، آثار تزئینی و آیینی مانند سرسنجاق، بازوبند، گردنبند و سرعَلَم‌ها ازجمله مهم‌ترین یادگاری‌های عصر مفرغ هستند.
عصر آهن
حدفاصل دوره مفرغ تا امپراتوری هخامنشی در تاریخ ایران را عصر آهن نامگذاری کرده‌اند که ویژگی اصلی آن آشنایی انسان با چگونگی ذوب فلز آهن است. از دیگر ویژگی‌های این دوران که از هزارو500 تا 559پیش از میلاد ادامه داشته و به‌نوعی آخرین دوره قبل از تاریخ به‌حساب می‌آید، می‌توان به گسترش توانمندی سفالگران در ساخت فرم‌های متنوع و تدفین افراد به همراه اشیای‌شان اشاره کرد که به نظر می‌رسد این آیین متاثر از اعتقاد انسان‌ها به زندگی پس از مرگ بوده است.
