زنگ خطر نابودی جنگل‌های کشور
مظفر شیروانی _ مشاور بین‌الملی جنگل و محیط‌زیست- وین
ایران 165میلیون هکتار مساحت دارد و بر اساس اعلام سازمان جنگل‌ها، 14میلیون هکتار آن از جنگل پوشیده شده است. جنگل‌های ایران متنوع‌ترین و غنی‌ترین منابع ژنتیک را در خود دارند، زیرا عرض جغرافیایی گسترده کشور از 25 الی 40درجه شمالی توأم با شرایط آب‌وهوایی مناسب، شرایط رشد، انبوهی و تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری این منابع را به‌خوبی فراهم کرده است.
پراکنش جنگل‌های ایران در 5منطقه رویشی کاملا متفاوت، زمینه مساعدی برای بهره‌‌بردن از توان اکولوژی گسترده در آنها مهیا کرده است. گونه‌های جنگلی این جنگل‌ها از ارتفاع منهای 22متر از سطح دریا تا 2800متر پراکنده شده‌اند.
متأسفانه منابعی با چنین گستردگی اکولوژیکی ارزنده در مقابل تفکر و توسعه کشاورزی از اهمیت چندانی برخوردار نیست و عرصه‌های جنگلی با تغییر کاربری دائم به زمین‌های کشاورزی، صنعتی، ساختمانی، جاده و غیره تبدیل می‌شوند. توسعه دامپروری و حضور فعال دام از مهم‌ترین معضلات جنگل در ایران است که خزنده و مستمر باعث نابودی جنگل‌ها می‌شود. بر اساس آمار، تعداد دام کشور بالغ بر 124میلیون واحد دامی برآورد می‌شود و تنها در محدوده 2میلیون هکتاری جنگل‌های هیرکانی، 5میلیون واحد دامی به‌طور فعال به چرای دام می‌پردازند.
مشکلات ناشی از حضور دام در جنگل، زمینه تاریخی -اجتماعی دارد و خسارت ناشی از آن با افزایش جمعیت و بیکاری بیشتر شده است. تعداد دام در سال‌های اخیر نیز با توجه به طرح تنفس جنگل و گسترش فعالیت‌های کشاورزی، بالاخص دامپروری افزایش یافته است.
ازبین رفتن زادآوری طبیعی و تنوع گونه‌ای، سرچر شدن و چنگالی شدن نهال‌ها، لخت شدن عرصه در مناطق پرشیب، ممانعت از نفوذ آب به سفره‌های آب زیرزمینی در اثر کوبید‌گی خاک و فراهم آمدن زمینه مناسب برای جاری شدن سیلاب، به همراه کت‌زنی و سرشاخ‌زنی درختان توسط دامداران و اختصاص دادن عرصه به دام‌سراها، قطع درختان برای خوراک دام و ایجاد فضای باز رشد علوفه برای خوراک دام، ازجمله مشکلات جنگل‌های ایران است. به مخاطره‌افتادن آینده جنگل به دلیل فقدان رشد زادآوری طبیعی، عدم امکان جایگزینی درختان مسن و افتاده یا شکسته در جنگل، چریده‌شدن گونه‌های خوش‌خوراک توسط دام و باقی ماندن گیاهان باارزش غذایی کم و مزاحم تجدیدحیات نیز از دیگر مشکلاتی است که جنگل‌های ایران با آن مواجه شده‌اند. به این مشکلات باید از بین رفتن تنوع درختی و درختچه‌ای جامعه جنگلی و گیاهان کف جنگل و انهدام تنوع گیاهی به دلیل از بین رفتن تنوع جانوری که حیات جنگل‌ها را تهدید می‌کند را هم افزود.
اما طرح تنفس جنگل و توقف بهره‌برداری از جنگل‌ها، سبب متوقف شدن اجرای طرح‌های جنگلداری نیز شده است؛ طرح‌هایی که اگرچه با مشکلات و نارسایی‌های اجرایی مواجه است، اما در بیشتر عرصه‌ها، تأثیر چشمگیری در حفظ عرصه، جلوگیری از قاچاق چوب، احیای جنگل و جلوگیری از عوامل تخریب مستمر مانند چرای دام در جنگل دارد.
در شرایط کنونی، با افزایش سریع قیمت چوب، فقر، بیکاری و فقدان درآمد، هجوم گسترده مردم به جنگل‌ها و از بین بردن درختان جوان کم‌قطر سالم نیز افزایش یافته است. قاچاق گسترده چوب و افزایش جمعیت دام، وضعیتی بحرانی برای جنگل‌های ایران ایجاد کرده است. این وضعیت در شرایطی اتفاق افتاده که تنها 8/8درصد سطح کشور را جنگل تشکیل می‌دهد و سرانه جنگل در کشور با رقمی معادل 0.17 هکتار به مراتب از سرانه 0.62 هکتار جنگل در جهان کمتر است و ایران به‌شدت نیازمند احیا و توسعه جنگل‌هاست. دولت هم با مشکلات سیاسی و اقتصادی دست به گریبان است و در این شرایط احیا و توسعه جنگل برایش در اولویت نیست. سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور نیز به‌عنوان متولی جنگل، از ساختار مناسب برای حفظ این منابع برخوردار نیست.
معضلات ناشی از غارت درختان توأم با خسارات ناشی از چرای دام، پایداری این منابع تولیدی را مورد تهدید قرار داده است. در این وضعیت اتخاذ راه‌حل اساسی برای توسعه ماندگار جنگل‌ها، ضرورتی حیاتی است. اما برای حفاظت از جنگل‌ها چه باید کرد؟ مهم‌ترین راهکار ایجاد شرایط اشتغال و از‌بین‌بردن فقر ناشی از بیکاری در جامعه است و تنها راه برون‌رفت از این معضل نیز صنعتی‌کردن کشور و فراهم‌آوردن زمینه اشتغال است. اما مهم‌ترین عامل به خطر‌افتادن آینده جنگل، حضور دام در عرصه‌های جنگلی است. تدابیر متعددی که تاکنون در موضوع خروج دام از جنگل اجرا شد، دستاورد چندانی نداشت، بنابراین راه‌حل برون‌رفت از این معضل نیز در گرو تصویب قانون «خروج بی‌قید و شرط دام از جنگل» است. کشورهای صاحب جنگل جهان از سال‌های دور همین مسیر را طی کردند و در کمترین زمان توانستند جنگل‌ها را احیا و به منابع تولید پایدار تبدیل کنند. تعلل در تصویب قانون خروج دام از جنگل، دستاوردی جز برباد‌رفتن جنگل‌های کشور ندارد و باید توجه داشت که جلوگیری از فاجعه تخریب تدریجی جنگل‌ها و تغییرات اقلیمی باید در اولویت باشد، چون تعدیل و تقلیل درجه حرارت هوا، تثبیت خاک، جلوگیری از حرکت شن‌های روان، تنظیم میزان بارندگی، ممانعت از طغیان رودخانه‌ها و کم کردن آلودگی هوا در گرو حیات دائمی جنگل است. اکنون اما زنگ خطر از دست رفتن جنگل‌های کشور به صدا درآمده و دولت و جامعه ایران باید این هشدار را بشنوند.
