سختی زندگی در همسایگی «تالوار»

مریم سرخوش-  خبرنگار

سال‌هاست که سدهای بزرگ خاکی و بتونی در کشورمان ساخته می‌شود تا با حفظ و مدیریت آب‌های روان، پشتوانه مناسبی برای کشاورزی، انرژی و بهداشت باشند. اتفاقی که در کنار آثار مثبتش بلای جان کشاورزی، دامپروری و حیات روستایی بسیاری استان‌ها از جمله لرستان، کرمانشاه، خوزستان، ایلام، اردبیل و حالا کردستان هم شده است. هر چه سد عظیم‌تر، تعداد روستاها و اراضی کشاورزی مدفون زیر آب بیشتر می‌شود و جمعیت قابل توجهی از این مناطق منابع درآمدی‌شان را از دست می‌دهند یا به اجبار کوچ می‌کنند؛ دردسری که خانوارهای روستایی بخش چنگ ‌الماس شهرستان بیجار در کردستان هم گرفتار آن شده‌اند. آنها در دوراهی اجبار به مهاجرت یا بلاتکلیفی جابه‌جایی روستا مانده‌اند. از زمان احداث سد تالوار در بخش چنگ الماس، برای تامین آب کشاورزی استان زنجان، تا‌کنون 6 روستا به طور کامل و اراضی 6 روستای دیگر زیر آب رفته‌اند و در این میان کاهش جمعیت روستایی منطقه، اتفاقی است که خود کارشناسان و مسئولان استان کردستان هم آن را تاسف‌بار می‌دانند. ساخت سد تالوار از سال 75 آغاز و سال 92 به پایان رسید و در زمان افتتاح رسمی آن عنوان شد با استفاده از سد مذکور 8 هزار هکتار از اراضی بیجار در کردستان، 24 هزار هکتار از اراضی خدابنده در زنجان و سالانه قرین به 90 کیلومتر مکعب آب آشامیدنی همدان نیز تامین خواهد شد، اما این پروژه عمرانی تاکنون به آبگیری کامل نرسیده و نتوانسته موجب بهبود پایداری اقتصادی، معیشتی و اجتماعی روستاهای پیرامونش هم شود.

نمی‌خواهیم مهاجرت کنیم
بعد از زیرآب رفتن چند روستای چنگ الماس حالا نوبت روستای سلامت‌آباد است که باید تخلیه شود، اما آنها می‌خواهند در همین منطقه، کمی این طرف‌ یا آن طرف‌تر، ساکن شوند تا دامداری و کشاورزی‌شان با مشکل مواجه نشود. به گفته خودشان، مردم روستاهایی که زیر آب رفته‌اند مهاجرت‌ کرده‌ و حاشیه‌نشین شهرهای بزرگ شده‌اند یا اگر در همین منطقه ماندند، مجبور به ساخت‌و‌ساز در روستایی دیگر شدند و برای چرای دام‌هایشان با مشکلات زیادی مواجه هستند. چون در آن مناطق هم مهاجر محسوب می‌شوند و حق استفاده از منابع آنها را ندارند.
یکی از ساکنان سلامت‌آباد می‌گوید: اعلام کرده‌اند که روستای ما به طور کامل زیر آب می‌رود و باید جابه‌جا شویم. مردم این منطقه (نزدیک به 20 خانوار) تمایلی به مهاجرت ندارند و در این‌باره نامه‌نگاری کرده‌ایم و مراجعات زیادی به بخشداری و فرمانداری منطقه داشته‌ایم، اما هنوز نتیجه نگرفته‌ایم.  سید رضا سلیمانیان ادامه می‌دهد: ما دوست نداریم از اینجا برویم. به همین دلیل زمینی بالاتر از روستا را به بنیاد مسکن پیشنهاد داده‌ایم تا برای ساخت‌و‌ساز در اختیار اهالی روستا قرار دهند. این زمین جزو اراضی منابع طبیعی است و دولت می‌تواند به‌راحتی در این باره تصمیم‌گیری کند، اما هیچ اقدامی انجام نشده تا ما حداقل تکلیف خودمان را بدانیم.  سلیمانیان با گلایه از بلاتکلیفی مردم این منطقه اظهار می‌کند: نمی‌دانیم چرا این همه مدت است که ما را سرگردان و بلاتکلیف رها کرده‌اند. اهالی این روستا حاضرند، اگر بنیاد مسکن عزمی برای رفع مشکل آنها ندارد، خانه‌هایشان را در جای جدید خودشان بسازند. نزدیک به 3 سال است که طرح جابه‌جایی شامل سلامت‌آباد شده و هیچ مجوزی برای ساخت‌و‌ساز و اصلاح بنای فرسوده نداریم. خانه‌های کاهگلی و قدیمی ما در خطر ریزش هستند.  این ساکن روستا درباره موانعی نظیر فراهم نبودن ارائه خدماتی از جمله آب، برق، گاز و راه دسترسی، در صورت انتقال به زمین مورد نظر، عنوان می‌کند: همین الان هم در سلامت‌آباد نه آب داریم، نه گاز و نه راه دسترسی مناسب. تنها آب آشامیدنی روستا هم با تانکرهای 2 هزار لیتری تامین می‌شود که هر 20 یا 30 روز یک بار از بیجار می‌آورند. فقط در این روستا برق داریم که، با توجه به وجود تیر برق در نزدیکی همان زمین، اشکالی در انتقال آن نیست. البته بنیاد مسکن شهرستان، قابلیت سکونت داشتن این زمین را تایید کرده، اما هیچ طرحی برای جابه‌جایی ما ارائه نکرده و پاسخگو هم نیستند. منابع طبیعی هم اعلام کرده در صورت هر گونه ساخت‌و‌ساز اقدام به تخریب خواهد کرد.  او ادامه می‌دهد: مردم فکر می‌کنند این بلاتکلیفی با هدف خسته کردن آنها و در نهایت دریافت مبلغی پول و مهاجرت است. اتفاقی که درباره اهالی روستای کنامار و دیگر روستاهای زیرآب‌رفته این منطقه هم رخ داد و فقط از کنامار 40 خانوار مهاجرت کردند. آنها هم تا مدت‌ها درگیر درخواست‌های اداری برای دریافت زمین جایگزین در همین منطقه بودند و در نهایت تصمیم گرفتند با دریافت مبلغی از پول املاکشان از این منطقه بروند. بعضی از مردمی که از این منطقه رفته‌اند در حاشیه شهرهای بیجار، همدان و قروه ساکن شده و بیکارند. نمی‌خواهیم این مشکلات برای ما هم به وجود بیاید.

برای پرداخت پول؛ هر بار یک بهانه جدید
«چهل‌امیر» دومین روستایی است که زیر آب رفته و ساکنانش چند سال است قید ماندن را زده‌ و به شهرهای دیگر مهاجرت کرده‌اند. البته تعدادی از کشاورزان این روستا – حدود 6 خانوار روستایی- کمی آن‌طرف‌تر اقدام به ساخت‌وساز غیرقانونی کرده‌اند، اما از دریافت خدمات محرومند. اصغر فرامرززاده که ساکن همین روستا بوده حالا زندگی نصفه‌نیمه‌ای بین این منطقه و خانه‌ای که در نزدیکی چهل‌امیر ساخته، دارد. در ماه‌های کشاورزی به اینجا می‌آید و باقی روزهای سال در بیجار ساکن است، چون شغل ندارد و مجبور است از کشاورزی کسب درآمد کند. گل آفتابگردان و گندم می‌کارد، اما برای همین هم مشکلات زیادی دارد، چون معلوم نیست چه زمانی آب سد را می‌بندند و چه زمانی رها می‌کنند که آنها بتوانند کشاورزی کنند.
او می‌گوید: پول خانه‌هایمان را گرفته‌ایم، اما پول زمین‌هایی که زیر آب رفته را هنوز نداده‌اند. هر بار هم یک بهانه جدید می‌آورند. رفت‌ و آمد سخت است، چون باید به زنجان برویم. قرار بود پول بدهند، نشد. قرار شد سهام بورس بدهند، آن هم نشد. چهارشنبه پیش که برای پیگیری دوباره رفتیم زنجان، مدارکی خواسته‌اند که خود ما هم نمی‌دانیم چیست و باید از کجا بیاوریم. مثلا از ما مدرک مالیات 19 خواسته‌اند که به وراث مربوط می‌شود و ما نمی‌دانیم باید از کجا تهیه کنیم. ما 3 قطعه زمین کشاورزی داشتیم که 2 قطعه به طور کامل زیر آب رفت و بعد از 10 سال هنوز پولش را نگرفته‌ایم. الان هم اگر پولش را بدهند، مبلغش آنقدر بی‌ارزش شده که حتی یک پراید هم نمی‌توانیم با آن بخریم.

فقط سلامت‌آباد باید تخلیه شود
بخشدار چنگ الماس هم با تاکید بر این‌که مشکلات سد تالوار سال‌هاست وجود دارد، عنوان می‌کند: احداث سد تالوار در مرز کردستان و زنجان از سال 75 آغاز شد و مدیریت آن هم با شرکت آب منطقه‌ای زنجان است. مسئولان وقت، در هر مقطع زمانی، بخشی از کار را پیش بردند، اما کارهای تکمیل سد همچنان انجام نشده و مشکلات به قوت خود باقی است.
سید هاشم ابراهیمی درباره مشکلی به نام مهاجرت، که در این منطقه هم رخ داده است، عنوان می‌کند: با اجرای این سد 12 روستا زیر آب می‌رفتند و در همان زمان به اهالی 9 روستا خسارت پرداخت و روستاها تخلیه شد. در حال حاضر هم 3 روستای سلامت‌آباد، قره دربند و کُنامار باقی مانده است که البته فقط روستای سلامت‌آباد باید تخلیه و جابه‌جا شود و 2 روستای دیگر مشکل ندارند.
وی با بیان این‌که چند سال پیش اقدامی برای حفظ روستاییان این منطقه نشد، عنوان می‌کند: روستای کُنامار و قره‌دربند دیگر زیرآب نمی‌روند و ساخت‌و‌ساز در این روستاها در حال انجام است، اتفاقی که از همان ابتدا در صورت کارشناسی می‌توانست شرایط ماندن و جلوگیری از مهاجرت را رقم بزند. در کُنامار فقط 4 خانوار باقی مانده‌اند و بقیه اهالی روستا همان زمان بعد از دریافت پولشان به تهران و همدان مهاجرت کردند. جمعیت روستایی چنگ ‌الماس 13 هزار و 500 نفر بود و اکنون به 11 هزار نفر رسیده است که بخش عمده‌ای از اهالی از همین روستاهای زیرآب‌رفته آمده‌اند.  این مسئول می‌افزاید: ساکنان سلامت‌آباد علاقه‌ای به ترک زادگاهشان ندارند و به همین دلیل زمینی را در نزدیکی همین منطقه برای جابه‌جایی انتخاب کرده‌اند، اما در این زمینه بنیاد مسکن شهرستان کوتاهی کرده و تکلیف‌شان مشخص نیست. کارشناسان این اداره باید به منطقه اعزام و برای نقشه‌برداری اقدام کنند، اما هنوز این اتفاق نیفتاده است. در این ماه‌ها پیگیری‌ و نامه‌نگاری‌های زیادی از سوی روستاییان انجام شده، اما برخی عنوان می‌کنند که بنیاد برای مراجعه و کارشناسی این زمین خواهان دریافت 300 میلیون تومان پول است که سلامت‌آبادی‌ها چنین مبلغی را ندارند.

پیشنهاد ایجاد یک روستای توریستی
ابراهیمی به ارائه یک طرح جامع برای تجمیع چند روستا اشاره می‌کند و می‌گوید: با توجه به نزدیکی و مشرف بودن روستاهای این منطقه به جاده اصلی پیشنهاد دادیم که با تجمیع چند روستا یک روستای توریستی ایجاد شود؛ مسئله‌ای که حتی ارزش املاک روستاییان را هم چند برابر می‌کند. البته بخشی از املاک این مناطق از سوی اداره آب منطقه‌ای زنجان تملک شده که ما به آنها کاری نداریم، اما پیشنهاد کردیم که ساکنان سلامت‌آباد می‌توانند در روستاهای قره‌دربند و کنامار اقدام به ساخت‌و‌ساز کنند و ما جوازش را صادر می‌کنیم. فاصله روستای سلامت‌آباد با 2 روستای مذکور کم است اما خود روستاییان حاضر به انجام این کار نیستند و اصرار دارند که در زادگاه‌شان باقی بمانند یا در منطقه‌ای جدید ساکن شوند. در این باره بحث دام و کشاورزی مطرح است و آنها بیم دارند که به عنوان مهاجر تلقی و حق استفاده از منابع این روستاها برای دام‌هایشان را نداشته باشند. بحث مسائل روستا بسیار پیچیده‌تر از شهرهاست و به این راحتی قابل حل نیست. روستاییان به خاطر دامداری و کشاورزی تعصبات خاصی به محل سکونت خود دارند.
بخشدار چنگ ‌الماس تاکید می‌کند: در هر صورت، روستای سلامت‌آباد باید تخلیه شود، اما هنوز تملک روستا و مراحل آبگیری سد انجام نشده است. البته اجرای این سد طی سال‌های اخیر موجب از بین رفتن جاده‌های مزارع، به دلیل بالا آمدن آب، و جاده‌های روستایی، به دلیل عبور و مرور بیش از حد ماشین‏های سنگین، هم شده است که مدیریت سد هنوز راه جایگزینی برای آنها ایجاد نکرده است. تعدادی از قبرستان‌های این منطقه هم باید جابه‌جا می‌شدند که هنوز انجام نشده و هر سال در فصل بهار به دلیل افزایش آب سد زیر آب می‌روند و موجبات ناراحتی اهالی این منطقه را فراهم می‌کند. با این مشکلات و البته تکمیل نشدن این طرح، سد تالوار تاکنون هیچ سودی برای زنجان، همدان یا کردستان نداشته است. البته قرار بود با پیگیری مسئولان استانی و شهرستانی، با توجه به قول مساعد وزارت نیرو، مدیریت سد از زنجان به کردستان واگذار شود، اما این مسئله هم تاکنون عملی نشده است.

روستاهای کردستان؛ درگیر پروژه‌های سدسازی
ساخت سد در یک منطقه مشکلاتی را در پی خواهد داشت که اگر بدون برنامه‌ریزی باشد فاجعه‌ای بزرگ را رقم می‌زند. در شهرستان بیجار و هنگام ساخت سد تالوار هم این اتفاق برای چنگ الماس رخ داد و تبعات منفی قابل‌توجهی داشت که از جمله آنها باید به بیکاری و مهاجرت مردم این منطقه اشاره کرد. این مطلب را مدیر کل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان کردستان در گفت‌وگو با همشهری تایید می‌کند و می‌گوید: این پروژه مربوط به آب منطقه‌ای استان زنجان است و آنها در جریان مشکلات قرار دارند. روستای سلامت‌آباد در داخل مخزن سد قرار گرفته و باید تخلیه شود، اما سد هنوز آبگیری نشده و این روستاییان آواره هستند.
رضا قادری با بیان این‌که اطلاعی درباره روند آبگیری سد ندارد، عنوان می‌کند: ما در جریان جابه‌جایی این روستاها نیستیم. همه تعهدات مربوط به این روستاها به استان زنجان مربوط است و باید از طرف آنها به ما ابلاغ شود که این روستا را جابه‌جا کنیم یا این‌که سد آبگیری نمی‌شود و فعلا همین بلاتکلیفی ادامه داشته باشد. قادری با تاکید بر این‌که جابه‌جایی روستاها باید با اقدامات کارشناسی صورت بگیرد، اظهار می‌کند: اگر جابه‌جایی روستاها به ما واگذار شود ما از اجرای آن استقبال می‌کنیم. مثل جابه‌جایی روستای «روار» که نمونه موفق جابه‌جایی ناشی از اجرای طرح مشترک بین کردستان و کرمانشاه برای سد داریان بود. روستا به استان ما تعلق داشت و مجری آن آب کرمانشاه بود. با اعلام مسئولان استان همسایه، زمینی را به صورت تفکیکی و نقشه‌برداری‌شده ارائه کردیم و این روستا بدون مشکل جابه‌جا شد. اما درباره سد تالوار هیچ درخواستی از ما نشده و جز سلامت‌آباد، روستاهای دیگر منطقه هم با مشکلات متعدد و خسارت‌های قابل توجه مواجهند.
این مسئول به اشتباه مدیریتی و تسریع در روند مهاجرت روستاییان اشاره می‌کند و می‌افزاید: طی سال‌های اخیر مجری طرح، بدون تدابیر لازم برای اقامت یا جابه‌جایی آنها در همان مناطق روستایی اقدام به پرداخت پول به روستاییان کرد که موجب تخلیه مناطق و مهاجرت مردم شد. این افراد پس از فروش زمین‌های مسکونی و کشاورزی به شهرها مهاجرت کردند و دیگر قصدی برای بازگشت ندارند. ما در چند سال گذشته با مشکلات زیاد در این زمینه مواجه بودیم و چند روستای کردستان به همین دلایل از بین رفتند. البته بعد از جلسه با استانداری، طی روزهای اخیر، موافقت‌های لازم گرفته شده که طرح‌های جابه‌جایی فقط از سوی بنیاد مسکن انجام می‌شود. بر اساس دستورالعمل کشوری و ابلاغ‌شده به استانداران، قرار است همه جابه‌جایی‌های ناشی از طرح‌های عمرانی و حوادث از سوی بنیاد مسکن انجام شود. اما درباره این طرح‌های مرتبط با سدها، وزارت نیرو با تصمیم‌گیری یک‌طرفه، در پرداخت پول به مردم و تخلیه روستاها برای آبگیری عجله می‌کند و این مسئله با طرح‌های ما برای بقای روستاها و پویایی آنها منافات دارد.  وی تاکید می‌کند: به‌شدت مخالف مهاجرت‌ها و تخلیه روستاها هستیم و از بازگشت روستاییان به زادگاه‌شان استقبال زیادی می‌کنیم. در این زمینه، برای کسانی که بخواهند مهاجرت معکوس داشته باشند، وام و تسهیلات لازم فراهم شده است.

پرداخت خسارت روستاییان
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای زنجان هم در گفت‌وگو با همشهری درباره مشکلات مطرح‌شده ناشی از اجرای طرح سد تالوار اظهار می‌کند: درباره تملک اراضی و منازل مسکونی داخل مخزن سد تالوار، شرکت آب منطقه‌ای زنجان با توافق روستاییان برای ارزیابی املاک از سوی هیات سه‌نفره کارشناسی اقدام کرده و از همان ابتدا روستاییان با اطمینان برای دریافت قیمت به‌روز‌شده مورد معامله (زمین یا املاک) برای خرید ملک یا زمین مزروعی در روستاهای اطراف مخزن سد تصمیم‌گیری کردند. در این زمینه، هیچ اکراه و الزامی از طرف این شرکت نبوده است. اسماعیل افشاری درباره بلاتکلیفی اهالی روستای سلامت‌آباد هم بیان می‌کند: برخی از اراضی روستاهای سلامت‌آباد و قره‌دربند خارج از محدوده مخزن هستند. اما در نظر داریم همانند تملک اراضی سنوات گذشته، با تامین اعتبارات، برای تملک اراضی باقی‌مانده داخل تراز مخزن در روستای‌های مذکور اقدام کنیم.  افشاری همچنین از پرداخت خسارت زمین‌های کشاورزی این منطقه که به دلیل آبگیری سد تالوار به زیر آب رفته‌اند برابر توافق با مالکان اراضی خبر می‌دهد و می‌گوید: سد تالوار مطابق دستور‌العمل‌های وزارت نیرو از سال 92 آبگیری شده و در سال جاری هم برای جلوگیری از زیر آب رفتن اراضی در محدوده روستای سلامت‌آباد، برای رهاسازی آب اقدام می‌شود. این مسئول درباره واگذاری امور اجرایی این سد به استان کردستان هم اظهار می‌کند: واگذاری بهره‌برداری از سد تالوار بر عهده وزارت نیرو است و این شرکت برای تحویل سد به شرکت آب منطقه‌ای کردستان تابع تصمیمات وزارت است.
 
سد بزرگ تالوار در خاک شهرستان بیجار قرار گرفته اما بیشتر آب‌های این منطقه به استان همسایه سرریز می‌شود. روستاهای بیجار در همسایگی سد هم هنوز نتوانسته‌اند بهره‌ای از این منبع عظیم ببرند و برخی آنها با کم‌آبی و خشکی زمین‌های زراعی و باغی روبه‌رو هستند. بی‌شک این سد علاوه بر دارا بودن مزایایی در حوزه کشاورزی، انرژی و بهداشت در صورت بهره‌برداری می‌تواند با توجه به وجود دریاچه وسیع، پل هوایی، تاج مرتفع سد و دسترسی به کوه چنگ الماس در جذب گردشگر هم موفق عمل کند و اشتغال آسیب دیده این منطقه را التیام بخشد. هر چند به دلیل تکمیل نشدن این طرح عمرانی، راه‌های ارتباطی مناسب، تاسیسات رفاهی و اقامتی و بسیاری از زیرساخت‌های گردشگری عقیم مانده و تنها شاهد بلاتکلیفی کشاورزان و روستاییانی هستیم که سال‌هاست بیم وارد شدن آب به خانه‌هایشان را دارند.

مدیر کل بنیاد مسکن کردستان: از اجرای طرح‌های جابه‌جایی روستاها استقبال می‌کنیم اما در مورد روستاهای چنگ الماس مسئولیت با اداره آب منطقه‌ای زنجان است

بخشدار چنگ الماس: روستاییان به دلیل محروم شدن از حق استفاده منابع طبیعی با طرح تجمیع شدن روستــاها موافقت نمی‌کنند

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای زنجان: با تامین اعتبار، برای تملک اراضی روستای‌های سلامت‌آباد و قره‌دربند اقدام می‌کنیم

بنیاد مسکن بیجار طی چند سال اخیر نسبت به تایید زمین مورد نظر ساکنان سلامت‌آباد برای جابجایی منازل مسکونی اقدامی نکرده است